Азярбайжан Республикасы Тящсил Назирлийи
Yüklə 5,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
HÜ
c EYRƏLƏRİN PATOLOGİYASI İstər ayrı-ayrı hüceyrələr, istərsə də çox hüceyrəli orqanizmlər müxtəlif amillərin təsirinə məruz qaldıqda onlarda struktur funksional dəyişkənliklər, həyatı funksiyaların dəyişkənlikləri patologiya baş verir. Tək hüceyrəli orqanizmlərin patoloji dəyişkənlikləri zamanı hüceyrə strukturlarının zədələnməsi dərəcəsindən asılı olaraq ya hüceyrə (orqanizm) ölür və ya da zədələnmə ilə mübarizədə həyatını bərpa edə bilir. Çoxhüceyrəli orqanizmdə isə bir sıra səbəblərdən bir qrup hüceyrə zədələnir. Həmin hüceyrələrin zədələnməsi əlavə bir sıra digər funksional pozulmaların yaranmasına səbəb olur, onlar isə öz növbəsində digər hüceyrələrin zədələnməsinə səbəb olur ki, beləliklə bütöv orqanizm xəstələnir, xeyli hüceyrə və toxuma sistem halında patoloji dəyişkənliyə uğrayır. Başqa sözlə desək çoxhüceyrəli orqanizmin patoloji dəyişkənliyinin əsasında hüceyrə və ya bir qrup hüceyrənin zədələnməsi durur. Bu ideyanı ilk dəfə R.Virxov «hüceyrə patologiyası» adlı məhşur kitabında vermişdir. Doğrudan də əgər biz geniş yayılmış şəkər diabeti xəstəliyinin patogenezinə nəzər salsaq o zaman həmin xəstəliyin ilkin hüceyrə strukturlarının pozulması və ondan irəli gələn hüceyrə və orqan strukturlarının pozulmasının nəticəsi olduğunu görərik. Bu xəstəlik hiperqlikemiya qanda şəkərin miqdarının artması ilə 282 xarakterizə olunur. Qanda şəkərin miqdarının artması bir sıra qaraciyər, böyrək, damar sistemi hüceyrələrinin patoloji dəyişkənlikləri ilə əlaqədardır. Bu prosesdə əvvəlcə mədəaltı vəzinin Lanqenhans adacıqlarının insulin sintez edən hüceyrələri patoloji dəyişkənliklərə uğrayır. Belə hüceyrələrdə polipeptid təbiətli hormon saxlayan - sekretor qranullarının miqdarı kəskin surətdə azalır. Deməli bu cür ağır xəstəliyin başlanması və sonrakı gedişi hüceyrədə xüsusi zülalın sintezinin və onun hüceyrədən çıxarılması prosesinin pozulmasıdır (bunun səbəbi isə çox müxtəlif amillər ola bilər). Məlum olduğu üzrə hüceyrədə müxtəlif patoloji proseslərin öyrənilməsinin çox böyük tətbiqi əhəmiyyəti vardır, çünki bu proseslər bilavasitə tibb ilə əlaqədardır. Digər tərəfdən hüceyrədə patoloji proseslərin yaranması, onların inkişafı mexanizminin öyrənilməsi, hüceyrələrin reparasiya qabiliyyətinin öyrənilməsi ümumbioloji əhəmiyyətə malikdir. Hüceyrə vahid, kompleks, inteqral sistemdir ki, bu sistemdə ayrı- ayrı funksiyalar qarşılıqlı əlaqə və vəhdətdə olub, biri digəri ilə balanslaşdırılmışdır. Ona görə hüceyrə metobolizminin ayrı-ayrı mərhələlərinin metobolizm zəncirindən çıxması ya ehtiyat mənbələrinin işə düşməsinə və ya patoloji proseslərin inkişafına səbəb olur. Məs: əgər Na-K-asılı ATF- fermentinin fəallığını inqibirləşdirməklə hüceyrə membranın keçiriciliyini pozarıqsa bu zaman sitoplazmanın ion tərkibi kəskin surətdə dəyişər, o da öz növbəsində sitoplazmanın strukturunun, o cümlədən mitoxondrilərin, nüvənin, vakuolların və s. dəyişməsinə səbəb olar. ATF 283 çatışmazlığına səbəb olan mitoxondridlərin ilkin funksiyalarının pozulması mütləq hüceyrə membranının keçiriciyinin dəyişməsinə, hüceyrədə enerji tələb edən proseslərin sönməsinə səbəb olur. Əgər zülal sintezini seçiciliklə pozsaq bu zaman RNT və DNT sintezi sönər, fermentlərin və struktur zülalların çatışmazlığından mitoxondrilərin fəallığı azalar, sonra isə artıq bizə məlum olan yolla membranın keçiriciliyi dəyişər, hüceyrə şişər və s. Digər sözlə ilkin ümumi hüceyrə funksiyalarından birinin pozulması mütləq bir-birindən asılı olan hüceyrə daxili funksiyalar zəncirinin pozulmasına səbəb olar. Zədələnmə intensivliyindən, zədələndirici faktorun təsir müddətindən və xüsusiyyətindən asılı olaraq hüceyrənin taleyi müxtəlif ola bilər. Bu cür zədələnmələr nəticəsində dəyişilmiş hüceyrələr zədələndirici amillərə uyğunlaşa bilər, adaptasiya edər, zədələri bərpa edə bilər, zədələndirici amilin təsiri götürüldükdən sonra yenidən fəallaşa bilər (reaktivasiya) ya da geri dönməyən dəyişkənliklərə uğrayıb məhv ola bilər. Odur ki, bu halda hüceyrənin morfoloji və funksional vəziyyəti çox müxtəlif olub hər hüceyrə üçün özünə məxsusdur. Qeyd etmək lazımdır ki, çoxhüceyrəli orqanizmlərdə bir sıra hüceyrələrin patoloji dəyişkənliyə uğrayıb ölməsi sağlam orqanizmdə normal proseslərin gedişini təmin edir. Məs: heç bir xarici təsir olmadan labil (yeniləşən) toxuma populasiyasının hüceyrələri daima dəyişir və ölürlər. Buna misal olaraq qan hüceyrələrini, örtük epitelisi, bağırsaq epitelisi hüceyrələrini və s. göstərmək olar. Bu zaman bu və ya digər hüceyrə funksiyalarının 284 proqramlaşdırılmış pozulması halları baş verir ki, o da öz növbəsində hüceyrənin məhvinə səbəb olur. Məs: siçanların bağırsaq epitelisi hüceyrələrinin çoxalması zonasından mikrotükcüklərə miqrasiyasından sonra nuklein turşularının sintezi pozulur. Bu zaman hüceyrələrin yaşaması və zülal sintez etməsi prosesi hələ miqrasiyaya qədər sintez olunmuş matrik və ribosom hesabına gedir. Hüceyrələr mikrotükcüklərə, miqrasiya etdikcə onlarda zülal sinezi zəifləyir və uc hissədəki hüceyrələrdə artıq patoloji proseslər baş verir: vakuolyar sistem, lizosomların fəallığı, mitoxondri strukturu və s. pozulur. Nəticədə hüceyrə ölür və lizisə uğrayır (həll olur). Müvəqqəti orqanların yaranmasında iştirak edən hüceyrələrin çoxu rüşeymin inkişafı prosesində məhv olur. Çömçəquyruğun quyruq hüceyrələri deyilənlərə əyani misaldır. Müxtəlif hüceyrələrə xarici zədələyici amillərin: temperatur, şüa enerjisi, təzyiq, hüceyrə metobolizminin müxtəlif mərhələlərinin inqibitor məhsulları, antibiotiklər və s. təsiri daha yaxşı öyrənilmişdir. Məlum olmuşdur ki, müxtəlif hüceyrələr geri dönən zədələnmələrə spesifik olmayan məhdud miqdar dəyişkənliklərlərlə cavab verir. Məs: işıq mikroskopunda canlı hüceyrələrdə təsir edən amilin təbiətindən asılı olmayaraq işığın səpələnməsi müşahidə edilir ki, bu da öz növbəsində sitoplazmatik vahidlərin (məs: vakuolların) ölçüsünün və onların fraqmentasiyası nətijəsi olaraq sayının artması hesabına baş verir. Zədələnməyə qarşı ümumhüceyrə xarakter reaksiyalarından biri müxtəlif rəngləyiciləri toplamaq 285 xüsusiyyətidir. Məs: normal hüceyrələr hüceyrəsiz mühitdən vital rəngləyiciləri-aşağı qatılıqlı neytral qırmızı və ya metil göyünü mənimsəməsi və sonra onları qranulalar halında toplaması ilə fərqlənirlər. Bu cür vital rəngləyicilər sitoplazmada toplanır, nüvə isə rəngsiz qalır. Lakin hüceyrələrə bir çox fiziki amillərlə məs: temperaturla və ya kimyəvi maddələrlə (mühitin RH-nı dəyişməklə, spirt və ya digər denaturasiya edən maddələrlə) təsir etdikdə qranula əmələ gəlmə prosesi pozulur. Sitoplazma və nüvə diffuz olaraq hüceyrəyə daxil olan rəngləyici ilə rənglənir. Əgər amilin təsiri geri dönəndirsə onda onun hüceyrədən kənar edilməsi yenidən rəngləyicinin qranulalar şəklində toplanmasına səbəb olur. Bu cür müşahidələr belə nəticəyə gəlməyə imkan verir ki, zədələnmənin bu cür morfofunksional göstəriciləri hüceyrənin tipindən və təsir edən amilin təbiətindən asılı olmayaraq sterotip olaraq meydana gəlir. Müxtəlif zədələndirici amillərə qarşı hüceyrələrin bu cür monoton qeyri spesifik xarakterli cavab reaksiyaları göstərir ki, onlarda oxşar cavabların inkişafını təmin edən ümumi proseslər mövcuddur. Bu zaman adətən hüceyrədə oksidləşdirici fosforlaşma prosesləri zəifləyir. ATF sintezi dayanır, oksigenə olan tələbat artır. Zədələnmiş hüceyrələr qlikolitik proseslərin artması, ATF miqdarının azalması, proteolizinin fəallaşması ilə xarakterizə olunur. Morfoloji cəhətdən hüceyrə komponentlərinin reaksiyaları da müxtəliflik təşkil etmir. Belə ki, nüvədə sintetik proseslərin aşağı düşməsinə səbəb olan xromatinin kondensiasiyası ən çox rast gələn 286 dəyişkənlikdir. Hüceyrə məhv olanda xromatin koaqulyasiyaya uğrayır, nüvə daxilində kobud aqreqat halında toplanır (piknoz), çox vaxt nüvənin yığışmasına (karioreksis) və ya əriməsinə (kariolizis) səbəb olur. r-RNT-i sintezi pozulanda nüvəcik yığışır, qranulalarını itirir, fraqmentlərə parçalanır və ya içərisində sıxlığı azalan «boşluqlar» əmələ gəlir. Ribosomların yetişməsi pozulduqda isə nüvəcik iriləşir, lakin içərisində, ribosom olmur. Nüvə qlafının ən çox rast gələn dəyişikliyi perinuklear sahənin şişməsi, nüvə qılafı sərhədlərinin qıvrılmasıdır ki, bu da çox vaxt piknozla uyğun gəlir. Hüceyrələr zədələnərkən ilk əmələ gələn dəyişikliklərdən biri hüceyrənin şar forması almasını, çıxıntılarının və mikrotükcüklərinin itməsini göstərmək olar. Bir qədər sonra isə əksinə plazmatik membranın dəyişilməsi, normal hüceyrələrdə olmayan müxtəlif çıxıntıların əmələ gəlməsi və ya kiçik qovucuqların əmələ gəlməsi müşahidə edilir. Oksidləşdirici fosforlaşma proseslərinin pozulmasının ilk mərhələlərində mitoxondri matriksinin sıxılması membranlar arası məsafənin genişlənməsi müşahidə edilir. Sonradan mitoxondrinin bu cür reaksiyası onun şişməsi ilə əvəz olunur. Bu zaman mitoxondri yumru (sferik) forma alır və ölçüsü böyüyür, matriks şəffaflaşır. Mitoxondrinin şişməsi kristlərin ölçüsü və sayının azalması ilə müşayiət olunur. Mitoxondrinin geri dönməz dəyişkənliyi zamanı isə membran parçalanır, matriks hialoplazma ilə qarışır. Endoplazmatik retikülüm sistemi ayrı-ayrı kiçik vakuollar və boşluqlara parçalanır. Dənəvər retikülüm 287 üzərində ribosomların miqdarı azalır ki, bu da zülal sintezinin azalmasına səbəb olur. Bəzi hallarda endoplazmatik retikülün üzərində boşluqların genişlənməsinə səbəb olan təbiəti müəyyən olunmayan maddə toplanır. Görünür bu hadisə endoplazmatik retikülüm üzərindəki hazır maddələrin, Holci aparatı vakuollarına ötürülməsi prosesinin pozulması nəticəsi olaraq yaranır. Bu zaman Holci aparatının çənləri də genişlənə bilir və ya parçalanır, onların daxilində bəzən Holci aparatının sintez etdiyi sekretlər toplanır. Hüceyrələrin zədələnməsi zamanı onlarda mitotik aktivlik kəskin surətdə azalır. Onlar meyozun müxtəlif mərhələlərinin gecikməsi, xüsusilə mitotik aparatın pozulması nəticəsi olaraq yaranır, mitotik zəhər olan kolxitsin vasitəsilə mitotik aparatı dağıtmaqla və ya plazmatik membranın keçiriciliyini artırmaqla da (xarici mühitin hipoteniyası ilə) mitozu süni surətdə dayandırmaq mümkündür. Maraqlı burasıdır ki, hüceyrə komponentlərinin bu cür ayrı-ayrı submikroskopik dəyişkənlikləri hüceyrələrin təbiətindən və zədələndirici faktorların alternativliyindən asılı olmadan bir-birinə oxşar ola bilər. Məs: mioxondrilərin və sitoplazma vakuollarının şişməsi qaraciyər hüceyrələrində müxtəlif zəhərlənmələr zamanı müşahidə olunur. Buna oxşar dəyişkənliklər ürək infarktı zamanı və ya kəskin oksigen çatışmazlığı zamanı da müşahidə edilir. Zədələnməyə qarşı hüceyrələrin bu cür oxşar cavabları belə mülahizə etməyə imkan verir ki, canlı protoplazmanın reaksiyaları əsasında hansısa vahid molekulyar mexanizm durur. Müxtəlif amillərin 288 təsirindən sitoplazmanın geri dönən spesifik olmayan dəyişkənlikləri «paranekroz» termini ilə adlandırılmışdır. Güman edirlər ki, paranekrotik reaksiyaların əsasında hüceyrədaxili zülaların denaturasiyası durur. Hüceyrələrin zədələnməsi zamanı zülalların ikinci, üçüncü strukturu pozulur. Onlar nativ vəziyyətdən denaturasiya vəziyyətinə keçir ki, bu da öz növbəsində zülalın konfiqurasiyasının dəyişməsinə, onların fiziki və kimyəvi xüsusiyyətlərinin pozulmasına səbəb olur. (Nasonov və Aleksandrovun denaturasiya nəzəriyyəsi, 1940). Bu nəzəriyyə ilə spesifik olmayan zədələndirici amillərə məs: temperaturun, mühitin RH- nın və s. dəyişməsinə hüceyrələrin göstərdiyi reaksiyanı yaxşı izah etmək mümkün olur. Mənfi amilin təsiri götürüldükdən sonra hüceyrədə patoloji proseslər dayanır. Əgər hüceyrənin zədələnməsi çox dərin deyilsə o zaman hüceyrədə reparasiya prosesləri gedə bilər və hüceyrə normal funksional vəziyyətinə qayıda bilər. Belə ki, çox hallarda endoplazmatik retikülümün fraqmentlərə parçalanması və mitoxondrilərin şişməsi geri dönür. Hüceyrədə bu proseslərin geri dönməsinə normal vəziyyətin bərpasına çox vaxt hüceyrə regenerasiyası deyilir. Təəssüf ki, ayrı-ayrı hüceyrə komponentlərinin bərpa olması prosesi tam izlənməmişdir. Odur ki, strukturlarını bərpa edən hüceyrələrdə mitoxondri strukturlarının bərpasının dəyişilmiş mitoxondrilərin normallaşması və ya intakt mitoxondrilərin bölünməsi hesabına getməsini söyləmək çətindir. Bu başqa orqanoidlərə də aiddir. 289 Hüceyrənin bütün xüsusiyyətləri qismən bərpa olduqda o, qeyri tam reparasiya adlanır. Qeyri tam reparasiya zamanı zədələndirici amilin təsiri götürüldükdən sonra hüceyrə bir sıra xüsusiyyətlərini bərpa edirsə də bir müddətdən sonra məhv olur. Xüsusilə bunu nüvənin zədələnməsi zamanı müşahidə etmək mümkündür. Məs: ultrabənövşəyi şüalarla təsir etdikdən sonra bəzi infuzorlar öz hərəkət funksiyasını bərpa edir, onlarda kirpiklər, həzm vakuolları normal işləyir, onlar qidanı qəbul edir, lakin bir müddətdən sonra nüvə strukturlarının zədələnməsi nəticəsi olaraq məhv olurlar. Geri dönməyən zədələnmələr zamanı hüceyrələr məhv olur. Hüceyrənin ölümü vaxtını dəqiq təyin etmək çətindir. Çünki ölüm ani hadisə olmayıb, müəyyən bir prosesdir. Geri dönməyən zədələnmələr zamanı bir sıra ardıcıl proseslər onun dağılmasına səbəb olur. Hüceyrələrin ilkin zədələnmələri zamanı onlar geri dönən dəyişikliklərə oxşayır, fərqi ondan ibarətdir ki, zədələndirici amilərin təsiri götürüldükdən sonra o dəyişikliklər bərpa olmur, əksinə proqressivləşir. Hüceyrələrin vital rəngləyicilərlə diffuz rənglənməsi onların bu vəziyyətini göstərən ən yaxşı misaldır. Hüceyrələrin ölməsi zamanı hüceyrədaxili hidrolitik fermentlər fəallaşır. Onlar zülaları, lipidləri və s. parçalayır, bu zaman hüceyrədaxili membranlar, o cümlədən lizosomların membranı əriyir. Bütün bunlar avtolizə – hüceyrələrin öz-özünü həzm etməsinə səbəb olur ki, bu da artıq ölümlə əlaqədar olan dəyişikliklərdir. Hüceyrə səviyyəsində patoloji proseslər təkcə 290 destruksiya (strukturun pozulması), hüceyrələrin dağılması ilə əlaqədar olan hadisələr deyil. Hüceyrə patologiyasının digər səviyyəsi tənzimlənmə proseslərinin dəyişilməsi, mübadilə proseslərinin tənziminin pozulması nəticəsi olaraq müxtəlif maddələrin hüceyrədə toplanması nəticəsi olaraq yaranır. Yağ mübadiləsinin pozulması nəticəsində sitoplazmada yağ törəmələri toplanır. Yağın patoloji toplanmasının bir foması da yağ infiltirasiyasıdır ki, bu zaman hüceyrə yağı xarici mühitdən mənimsəyir, lakin ixrac etmək funksiyası pozulur, odur ki, yağ damlaları sitoplazmaya toplanır. Çox vaxt patoloji dəyişilmiş hüceyrələrin sitoplazmasında lipoproteid təbiətli komplekslər toplusu yığılır ki, bu da ya konsentrik dairələr formalı və ya da bir-birinin üstünə yığılmış halda (qatlı formada) müşahidə olunur. Tənzimləmə proseslərinin pozulması nəticəsi olaraq qlikogenin hüceyrədə toplanmasını göstərmək olar ki, bu da çox vaxt qlükoza-6 fosfatın çatışmaması ilə əlaqədardır. Həmçinin patoloji dəyişilmiş hüceyrələrdə piqment qalıqları toplanması da müşahidə edilir. Tənzimlənmə proseslərinin pozulması nəticəsi olaraq hüceyrələrin differensiasiyası pozula bilər ki, bu da öz növbəsində şiş hüceyrələrinin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Şiş hüceyrələri qeyri məhdud miqdarda çoxalmaqla, differensiasiya səviyyəsinin pozulması ilə hüceyrələrin morfoloji cəhətdən dəyişməsilə, nizamlayıcı proseslərdən nisbi müxtariyyət qabiliyyəti qazanması ilə və metastaz verməsi ilə xarakterizə olunurlar. 291 Şiş hüceyrələrinin ən xarakter əlaməti odur ki, onlarda bölünməyə məhdudiyyət olmur. Şiş hüceyrələrinin bölünmə sürəti normal hüceyrələrin bölünmə sürətindən kənara çıxmır. Lakin bir qayda olaraq differensiasiyası, ixtisaslaşması aşağı səviyyəli olur. Şiş hüceyrələri differensiasiyaya uğramadan yüksək proliferasiya (çoxalan və yayılan) qabiliyyətli hüceyrələr olub, inkişafın müəyyən mərhələsində dayanır, aid olduğu toxumanın spesifik xüsusiyyətlərini özündə saxlayır və müəyyən mərhələdə inkişafı dayanır. Şiş hüceyrələrinin bu cür zəif toxuma «yetkinliyi» eyni bir orqanın xərçəngində çox müxtəlif ola bilər. Bu cür vəziyyət xərçəng hüceyrələrinin müxtəlifliyini, polimorfluğunu təmin edir. Xərçəng şişi hüceyrələrinin polimorfizmi bir də onunla əlaqədardır ki, xərçəng şişində həm bölünən həm də degenerasiyaya uğrayan hüceyrələr olur. Sağlam orqanizmələrdə tənzimləyici təsirlər hüceyrəarası, toxuma arası, hormonal, sinir səviyyəsində olur. Şiş hüceyrələri nisbi müxtariyyət kəsb edirlər. Bu o deməkdir ki, onlar orqanizmin tənzimləyici proseslərindən asılı olmurlar. Şiş muxtariyyatı müxtəlif xərçənglər üçün müxtəlif olur. Məs: bəzi xərçəng şişləri orqanizmin endokrin sisteminin nəzarətində olursa, digərləri isə ondan asılı olmadan inkişaf edir. Xərçəng şişi hüceyrələrinin bu cür muxtariyyatı onların orqanizmin müxtəlif orqanlarında yaşamasına imkan verir. Bəzi şiş hüceyrələri isə qan və limfa dövranı vasitəsilə orqanizmin digər sahələrinə ötürülür və orada metastaza verirlər. Öz əsas funksiyasının yerinə yetirilməsinə daha doğrusu 292 hüceyrənin yaşamasını təmin edən proseslərin getməsinə görə şiş hüceyrələri normal hüceyrələrdən fərqlənmir. Müxtəlif sintetik proseslərin getməsinə, çoxalmasına görə də şiş hüceyrələrini «xəstə» hüceyrələr adlandırmaq olmaz. Onların çatmamazlığı - ixtisaslaşma xüsusiyyətinin idarə olunmaması və məhdudluğundan ibarətdir. Bunlar sanki «idiot» hüceyrələrdir ki, çoxalmağa qadirdirlər, lakin inkişafın «uşaq» səviyyəsində qalırlar. Bütün bu xüsusiyyətləri xərçəng şişi hüceyrələri nəsildən-nəslə ötürür. Deməli bədxassəlilik şiş hüceyrəsinin irsi xüsusiyyətləridir. Odur ki, xərçəng şişi hüceyrələrinin çox vaxt genetik strukturu dəyişilmiş mutant hüceyrələrlə müqayisə edirlər. Xərçəng şişi mutasiyasının yaranmasını müxtəlif cür izah edirlər. Bəziləri belə hesab edir ki, hüceyrə maliqnizasiya zamanı differensiasiyanı idarə edən hansısa bir tənzimedici geni mutasiya nəticəsi olaraq itirir. Bəzi alimlər isə göstərir ki, həmin amillər itmir, lakin bir çox hüceyrə nəslində gizli qalan viruslar və ya müəyyən maddə təsirindən genin fəaliyyəti dayandırılır. Beləliklə hüceyrə genomuna DNT-nin tənzimedici funksiyasını dəyişdirən amillər daxil olur. Beləliklə hüceyrənin bu və ya digər tənzimedici geni itirməsi və ya həmin genlərin fəaliyyətinin dayanması, hüceyrənin virus təbiətli əlavə genetik informasiyanı almasından asılı olmayaraq hüceyrə üçün nəticə eyni olur, yəni bütün bu hallarda hüceyrənin genotipi dəyişir, somatik mutasiya baş verir və qız hüceyrələrə fasiləsiz olaraq deffekti tənzimləmə məlumatı ötürülür. |