Азярбайжан Республикасы Тящсил Назирлийи
Yüklə 5,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
MİTOXONDRİLƏR Hər bir hüceyrənin daimi orqanoidlərindən biri də mitoxondrilərdir. Onlar 1890-ci ildə alman alimi R. 159 Altman tərəfindən kəşf edildi. Maraqlıdır ki, Altman mitoxondriləri hüceyrəyə parazitlik etmək məqsədi ilə daxil olan və sonradan sinbiotik olan bakteriya hesab edirdi(mitoxondrilərin yaranmasının simbiotik nəzəriyyəsi ilə hal-hazırda da bir çox tədqiqatçılar razılaşırlar). Mitoxondrilərin forma və ölçüləri çox müxtəlif olur. Onlar işıq mikroskopunda yumru, oval, çubuq şəkilli, sap şəkilli və ya şaxələnmiş formada görünürlər (şəkil 42). Mitoxondrilər nəinki müxtəlif hüceyrələr də müxtəlif olur, hətta hüceyrənin funksional fəallığından asılı olaraq onun formaları dəyişə bilər. Eləcə də hüceyrəyə müxtəlif amillərlə təsir etdikdə məs: mühitin PH-ı, osmotik təzyiqi, temperaturu dəyişdikdə mitoxondrinin bir forması digər formasına keçə bilir. Bəzən eyni hüceyrədə mitoxondrinin tutduğu mövqedən asılı olaraq onun forması müxtəlif olur: 160 Şəkil 42. Bitki və heyvan hüceyrələrində mitoxondrlərin müxtəlif formaları: a – spirogira yosunu; b – diatom yosunu; v – göbələk hifləri; q – nərgizin spermatofiti; d – miksomicitin plazmodisi; 1 – infuzoriya; z – meduza hüceyrəsi; i – insanın beyin hüceyrəsi; k – qurbağanın udlaq hüjeyrəsi; m – siçanın böyrək hüceyrəsi; n - siçanın beyin hüceyrəsi; c -insanın onurba beyin böyümələri hüceyrəsi. 161 Məsələn, bağırsağın epiteli hüceyrələrində mitoxondri nüvənin üstündə və nüvə ətrafında olanda çubuq şəklində, hüceyrənin bazal hissəsində olanda isə dənə şəklində olur: Məsələn, yumru mitoxondrilərin diametri 0,2-1 mk, çubuq şəklində mitoxondrilərdə 7 mk-a qədər, sap şəkilli mitoxondrilərdə isə 15-20 mk olurlar. Mitoxondrilərin miqdarı da hüceyrədə müxtəlif olur. Bəzi həşəratların yetkin sperma hüceyrələrində 5- 7, siçanın qaraciyər hüceyrələrində 2500-ə qədər olur. Ən çox mitoxondri (300,000) oosit hüceyrələrində nəhəng amyöbada (500.000)-ə qədər olur. Mitoxondrinin miqdarı hüceyrənin funksional fəallığından asılı olaraq dəyişir. Məlum olmuşdur ki, uçan quşların döş qəfəslərindəki hüceyrələrində mitoxondrilərin miqdarı, uçmayan quşların həmin hüceyrələrindəki mitoxondrilərin miqdarından qat-qat artıqdır. Ontogenezin müxtəlif mərhələlərindən asılı olaraq mitoxondrilərin miqdarının da dəyişməsi də məlumdur. Məsələn:mitoxondrilər cavan rüşeyim hüceyrələrində qocalara nisbətən çox olur. Mitoxondrilərin mövqeyi müxtəlif hüceyrələrdə dəyişkən olur. Əksər hüceyrələrdə onlar sitoplazmada bərabər paylanırlar. Məs: sinir, epiteli hüceyrələrində ibtidailərin hüceyrələrində və s. Stekretorre hüceyrələrində isə mitoxondrilər bilavasitə sekret ifraz olan sahədə toplanırlar. Balıqların qəlsəmə epiteli hüceyrələrində qan damarlarının divarları ətrafında, xaricə doğru yönəlmiş hüceyrələrdə mitoxondri daha çox toplanır. Daha doğrusu onlar oksigenin hüceyrələrdə daha çox daxil olduğu 162 yerlərdə toplanırlar. Ürək əzələsi hüceyrələrində, cinsi hüceyrələrdə mitoxondrilər nüvəni əhatə edirlər. Canlı hüceyrələrdə mitoxondrilər,hərəkət edirlər, yerlərini dəyişirlər, bəzən bir-biri ilə birləşərək hüceyrənin bir nahiyyəsindən digərinə keçirlər. Bağırsaqdakı entoamyöbada mitoxondri olmur. Çünki, onlar anaerob şəraitdə yaşayırlar. Kimyəvi cəhətdən mitoxondrilər çox mürəkkəbdirlər. Onun tərkibində zülallar (60-70), yağlar (25-30), DNT, RNT, fosfolipidlər, vitaminlərdən A, B-12, B-6, K, E və s. vardır. Mtoxondrinin tərkibində enerji mübadiləsində iştrak edən fermentlərdən suksinatdehidroginaza, sitoxromoksidaza, fumoratdehidrokinaza, malatdehidrokinaza və s. vardır. Eləcə də Krebs tsiklinə daxil olan fermentlərin hamısı mitoxondrilərdə tapılmışdır. Elektron mikroskopu ilə mitoxondrilərin ultrastrukturları öyrənilmişdir (şəkil 43). Elektron mikroskopunda olan ikiqat membranla örtülü olması görünür: 1. Xarici membran və 2. Daxili membran. Xarici membran onu matriksdən ayırır. Onun qalınlığı 7 nm olub, sitoplazmanın hər bir membran strukturu ilə əlaqədə olmur. Mtoxondrilərin daxili maddəsi homogen olub, matriks adlanır. Daxili membranla xarici membran arasında 10-20 nm sahə var. Daxili membran mitoxondri matriksi içərisinə doğru qatlanmış olur və çoxlu qırışlar təşkil edir. |