B. B. Berkinov, Ye. A. Yarmolik, Q. Q. Quvnoqov

 
 
 
 
 
 
 
 

---

32 
2-bob.
JAHON IQTISODIYOTIDA INDIKATIV 
REJALSHTIRISHNING EVOLYUTSION RIVOJLANISHI VA 
TARTIBGA SOLINISHI HAMDA ULARNING HOZIRGI HOLATI 
 
 
2.1. Indikativ rejalashtirish shakllarining evolyusiyasi. 
2.2. Jahonda, shu jumladan O’zbekistonda
prognozlashtirish va rejalashtirishning holati. 
2.3. O’zbekiston Respublikasida indikativ rejalashtirish 
konsepsiyasi. 
 
 
2.1. Indikativ rejalashtirish shakllarining evolyustiyasi 
 
Zamonaviy prognozlar va rejalar o’tmishdagilaridan birinchi galda 
asoslash metodologiyasi bilan farq qiladi. Prognozlar va rejalarni asoslash 
darajasining oshishi kelajak timisolini ishlab chiqishga nisbatan to’plangan 
va bashariyat tomonidan foydalaniladigan ilmiy yondashuv tajribasidan 
dalolat beradi. Tajribani ijodiy o’zlashtirish esa – faoliyatning istalgan 
sohasida muvaffaqiyat garovidir. Agarda muayyan iqtisodiyotni oladigan 
bo’lsak, u holda ushbu sohada prognozlashtirish va rejalashtirish natijalari 
iqtisodiy munosabatlar qonunlari va tendenstiyalarini to’g’ri tushunishga, 
muayyan xo’jalik yurituvchi subyekt faoliyati sharoitlarini yaxshi bilish va 
hisobga olishga bog’liq. 
O’tgan asrlardayoq bashariyat tomonidan jamiyatning kelajagi 
haqida muayyan tasavvurlar shakllantirilgan edi. Hozirgi nuqtai nazardan 
ushbu qarashlar sodda (qaloq) hisoblanadi, biroq kuchli falsafiy jihat 
ularning bugungi kunda ham dolzarbligini oshiradi. Bunday qarashlar 
jumlasiga Lao-Цza, Konfustiy, Platon nazariyalarini kiritish mumkin. 
O’rta asrlarda klajak haqidagi tasavvurlarda ijtimoiy-texnik xomhayollar 
(utopiyalar)ning kuchli ta’siri (R.Bekon, Spinoza va b.) sezildi. Olamning 
umumiy tarqqiyoti va oldindan aytib berilajakligini e’tirof etishda regress 
konsepsiyasi va stikllar nazariyasi keng tarqaldi. Taraqqiyot inson ongi 
takomillashuvi va tashqi omillar ta’sirining natijasi sifatida tushunildi. 
Olamni soddalashtirilgan tarzda tushunish, ya’ni 
pozitivizm
avj oldi, unda 
fanning oldindan aytib berish Funksiyasi tahlil va tashxisdan kelib 
chiqdigan mantiqiy xulosa sifatida amalga oshirildi. 
Jahonda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning muayyan darajasiga 

---

33 
erishilishi munosabati bilan utopizm va pozitivizm evolyustiyasidagi 
burilish yuz berdi. G’arbiy Evropada bu XIX asrning o’rtalarida, 
Rossiyada XIX asrning 80-yillarida, Xitoy, Hindiston va Osiyoning 
boshqa mamlakatlarida yanada kechroq sodir bo’ldi. 
Hamma vaqt jamiyat rivojini prognozlashtirish bilan bir qatorda 
xo’jalik hayoti ham prognoz qilingan. Har qanday tarixiy davrda xo’jalik 
yuritish obyektining egasi o’z qarorlarining ehtimoliy oqibatlarini ko’rib 
chiqishi lozim edi. Masalan, hosil qanday bo’ladi, uni qanday narxda 
sotish va olingan daromaddan qanday foydalanish mumkin. 
Albatta, davlat boshliqlari ham o’zining iqtisodiy tasavvurlariga va 
ularga erishish vositalariga ega edi. Ko’zlangan hukumdorlik qarorlariga 
erishi vositalari jumlasiga jazolar, soliqlar va sovg’alarni kiritish mumkin. 
Ijtimoiy munosabatlarning rivojlanishi bilan jazolovchi choralardan 
bilvosita choralarni qo’llashga o’tish ko’zga tashlandi. Oldinga qo’yilgan 
maqsadlarga erishishning iqtisodiy vositalarini shular jumlasiga kiritish 
mumkin. 
Turli 
mamlakatlar 
boshliqlarining 
o’z fuqarolarining 
daromadlariga “ta’sir ko’rsatishi”ning turli choralarini, savdogarlar 
huquqlarining tartibga solinishini (ma’lum turdagi tovarlarni mamlakatga 
olib kelish va undan olib chiqish uchun ruxsat), birjalar va banklarni 
tashkil etish va ularning ishlashini nazarda tutuvchi farmonlari bizga 
yaxshi ma’lum. Lekin XX asrning boshidan boshlab iqtisodiy 
prognozlashtirish va rejalashtirish imkoniyatlariga nisbatan qiziqish 
uyg’ondi. Agar ilgari iqtisodiyot va madaniyatni oldindan aytib ko’rib 
bo’lmaydi degan fikr ustunlik qilgan bo’lsa, XX asrning boshiga kelib 
insonlar iqtisodiyotda ilmiy oldindan ko’ra olish birinchi galda davlatning 
jamiyatga ta’sir etishi uchun, shuningdek firmaning ishlarini boshqarish 
uchun ham keng imkoniyatlarni yaratishini tushuna boshlashdi. 
Mamlakatimizda sodir bo’lgan voqealar iqtisodiy fikrga katta turtki berdi. 
Ushbu bosqichni batafsil ko’rib chiqamiz. 
O’z rivojlanishi jarayonida urushdan keyingi davrda indikativ 
rejalashtirish aralash iqtisodiyotni davlat yo’li bilan tartibga solishning 
turli bosqichlariga mos keluvchi turli shakllar orqali o’tdi. YaIMdagi 
davlat xarajatlarining oshishiga qarab byudjetning iqtisodiy o’sish 
sur’atlariga va ulushiga ta’sirining kuchayishi bilan bog’liq kon’yunktura 
shakli indikativ rejalashtirishning tarixan birinchi shakli bo’ldi. 
Iqtisodiyotlarni tarkibiy qayta qurish va ularning jadal rivojlanishi 
sharoitida byudjetlarni soliq tushumlarini baholashning asosida yotuvchi 
xalq xo’jaligini prognozlashtirish ko’rsatkichlari bilan muvofiqlashtirish 
zarurati paydo bo’ldi. Bu hol o’rta va uzoq muddatli prognozlarning ishlab 

---

34 
chiqilishiga olib keldi, masalan, Yaponiyada «Milliy daromadni ikki marta 
oshirishning o’n yillik rejasi» (1961–1970), Kanadada «Iqtisodiy o’sish 
yo’llarini tanlash» (1976–1985), AQShda Mehnat vazirligining 1986–1995 
yillarga mo’ljalangan prognozi shular jumlasidandir. Prognoz faoliyatining 
takomillashuvi va murakkablashuviga qarab u byudjetlashdan ham 
uslubiy, ham tashkiliy jihatdan ajrala boshladi: agar dastlabki bosqichda 
milliy iqtisodiy rejalar (prognozlar) moliya vazirliklarida tuzilgan bo’lsa, 
60-yillarning boshidan boshlab maxsus reja organlari (Franstiyada 
rejalashtirish bo’yicha Bosh komissariat, Kanadada Iqtisodiy kengash, 
Yaponiyada Iqtisodiy maslahat kengashi, Niderlandiyada Markaziy reja 
byurosi va h.k.) tuzildi. EIda rejalashtirish tezda milliy darajadan yuqoriga 
chiqdi, Ittifoq organlari mintaqa xo’jaligini rivojlantirishning qisqa va 
o’rta muddatli dasturlarini tayyorlay boshlashdi va ular asosida milliy 
iqtisodiyotlar uchun tavsiyalar tayyorlandi. 1962 yilda «1960–1970 
yillarga mo’ljallangan EIni iqtisodiy rivojlantirish istiqbollari» paydo 
bo’ldi, so’ngra 1971-1975 va 1976-1980 yillarga mo’ljallangan o’rta 
muddatli iqtisodiy siyosat dasturlari ishlab chiqildi. 
Selektiv tarkibiy siyosat doirasida soliq imtiyozlari, imtiyozli 
kreditlar va davlat yo’li bilan qo’llab-quvvatlashning boshqa chora-
tadbirlaridan foydalangan holda xususiy korxonalar va hududiy 
hokimiyatlarning indikativ rejalarini bajarishga kirishish mos ravishda 
indikativ rejalashtirishning tarkibiy shaklini yuzaga keltirdi. Undan 
foydalanishda Yaponiya katta muvaffaqiyatlarga erishdi; mamlakat 
hududini yalpi rivojlantirishning dastlabki rejasi (1960–1970 yillarga 
mo’ljallangan) 1962 yilda paydo bo’ldi. Unda va 1969 yilda qabul qilingan 
ikkinchi rejada (1969–1985 yillarga mo’ljallangan) asosiy sanoat 
markazlaridan uzoqda joylashgan hududlarda “o’sish polyuslari”ni barpo 
etish 
konsepsiyasiga 
asos 
solindi. 
Uchinchi 
rejaning 
asosida 
“integrastiyalashgan” joylashtirish konsepsiyasi yotadi, 1987 yilda esa 
«Xalqaro uyg’unlikka erishish maqsadida Yaponiya iqtisodiyotining 
tarkibini isloh qilish dasturi» yoki «Maekava ma’ruzasi» tasdiqlandi
9
. 
Shunday qilib, aniq maqsadga yo’naltirilgan tarkibiy o’zgarishlar, shu 
jumladan ishlab chiqarishni hududiy faollashtirish chorak asr mobaynida 
davlat iqtisodiy siyosatining asosiy ustuvor yo’nalishi bo’lib qoldi. 80-
yillar boshida yuz bergan moliya tizimini erkinlashtirishdan keyin ham 
Yaponiya faol va uzoq muddatli tarkibiy siyosatni amalga oshirishdan voz 
kechmadi. Yaponiya Vazirlar Mahkamasi tomonidan 1987 yil 30 iyunda 
9
Соколова И. О взаимодействии федеральной и местной властей в региональных экономических программах 
//США: экономика, политика, идеология. 1994 г. № 1. – 83 с. 

---

35 
tasdiqlangan va joriy asrning oxirigacha bo’lgan davrga mo’ljallngan 
«Milliy rivojlanishning to’rtinchi rejasi»da ham avvalgi uchta rejadagi 
kabi hayotning barcha sohalarida mamlakatni rivojlantirishning asosiy 
maqsadlari ifodalandi. Ushbu maqsadlar ichida eng asosiysi “Davlat 
hududini rejali rivojlantirishning mavjud muammolari va uning 
xavfsizligini ta’minlash zaruratidan kelib chiqib uning o’ziga xos 
imkoniyatlaridan foydalanishning ko’p qirraligiga erishish, shuningdek 
mamlakatning asosiy hududlarida aholi, iqtisodiyot va davlatning 
ma’muriy Funksiyalarining haddan tashqari jamlanishiga barham berish 
yo’li bilan alohida hududlar o’rtasidagi aloqalarni va xalqaro miqyosda 
hamfikrlilikni chuqurlashtirish yo’lida uning hududini rivojlantirishning 
multipolyarligiga erishish”dan
10
iborat. Indikativ rejalashtirishning tarkibiy 
shakliga nisbatan huddi shunda evolyustiya Franstiyada yaqqol ko’zga 
tashlandi: mutaxassislarning ta’kidlashlaricha, 70-yillarning boshidan 
boshlab «indikativ reja jamiyat farovonligini yaratuvchi davlatning rejasi 
hamda davlat siyosatiga bog’liq bo’lgan iqtisodiyotning tarmoq va 
mintaqaviy kichik tizimlari daromadlari va xarajatlarining harakatlarini 
muvofiqlashtirish usuli sifatida ko’rib chiqila boshladi. Boshqa so’z bilan 
aytganda rejaning majburiy va prognoz jihatlari aniq bo’lingan»
11
. 
Aralash iqtisodiyotning rivojlanishi va bozorlarning globallashuviga 
qarab indikativ rejalashtirish o’zining strategik shakliga ega bo’ladi. 
Franstiyada strategik rejalashtirish g’oyasi birinchi marta o’ninchi 
indikativ rejada o’z aksini topdi (1989–1992): har biri turli xildagi 
moliyaviy preferenstiyalar bilan ta’minlangan maqsadli davlat dasturi 
maqomiga ega bo’lgan rivojlanishning oltita asosiy yo’nalishi belgilandi 
(milliy valyutani mustahkamlash va bandlikni ta’minlash, ta’lim, ilmiy 
tadqiqotlar, aholini ijtimoiy himoyalash, hududni obodonlashtirish, davlat 
xizmatlarini yangilash). Strategik rejalashtirish Funksiyasi Amerika 
hokimiyat organlari tomonidan ham shunga o’xshash tarzda talqin etiladi: 
«muvaffaqiyatli raqobatga erishish, har tomonlama hamkorlikni 
rivojlantirish, to’liq ishonchga va shtat va mahalliy hokimiyatlarning 
moliyaviy ko’magiga asoslangan iqtisodiy siyosatning samaradorligiga 
maksimal tarzda ko’maklashish uchun yangi qarorlarni qidirib topish»
12
. 
So’nggi yillarda yuz bergan moliyaviy larzalar shuni ko’rsatdiki, 
10
С
околова Соколова И. О взаимодействии федеральной и местной властей в региональных экономических 
программах //США: экономика, политика, идеология. 1994 г. № 1. – 83 с. 
11
Евграшин А. Из практики французского индикативного планирования // Российский экономический журнал. 
1998 г. №2. – 84, 85 с. 
12
Соколова И. О взаимодействии федеральной и местной властей в региональных экономических программах 
//США: экономика, политика, идеология. 1994 г. № 1. – 83 с. 

---

36 
bozorlarning baynalminallashuviga qarab bozor mexanizmlari rolining 
kuchayishi kredit-moliya tizimi inqirozga yuz tutishining xavfini keskin 
oshiradi. Bugungi kunda, shu tariqa, nafaqat milliy darajada, balki xalqaro 
darajada ham xo’jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini muvofiqlashtirish 
zarurati kuchaymoqda. Evropa uning iqtisodiyotini yagona valyuta 
tizimiga moslashtirishdan manfaatdordir, Yaponiya esa surunkali tarkibiy 
tanglikni boshdan kechirmoqda. Shu munosabat bilan ayrim g’arb olimlari 
kapitalistik mamlakatlar iqtisodiyotlarini erkinlashtirish davridan so’ng 
rejalashtirishning roli kuchayishini bashorat qilishmoqda
13
.
Shu nuqtai nazarda O’zbekiston Prezidenti I. Karimovning
“Ma’muriy-buyruqbozlik tizimidan boshqaruvning bozor tizimiga o’tish 
jarayonida tadrijiy yondashuvni,