B. B. Berkinov, Ye. A. Yarmolik, Q. Q. Quvnoqov
Aholi bandligining indikatorlari
Yüklə 2,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
11.4.2. Aholi bandligining indikatorlari Bandlik turmush darajasi va sifatini tavsiflovchi muhim makroiqtisodiy ko’rsatkichlar jumlasiga kiradi. Bandlik deganda katta yoshdagi (16 yoshdan katta) mehnatga layoqatli, ish bilan band bo’lgan aholining soni tushuniladi. Aholi bandligi muammosi – bu insonlarni mehnat faoliyatiga jalb etish muammosi va ularning mehnatga bo’lgan ehtiyojlarini ish o’rinlari bilan qanoatlantirish darajasi. Lekin barcha mehnatga layoqatli aholi ham ish bilan ta’minlanmagan, ishsizlar ham mavjud. Aholi bandligi to’g’risidagi qonun hujjatlariga muvofiq o’zlariga bog’liq bo’lmagan 158 sabablarga ko’ra ish o’rni va ish haqi (mehnt daromadi) bilan ta’minlanmagan, davlat bandlik xizmatlarida ish qidiruvchi sifatida ro’yxatga olingan, mehnat qilishga qodir va tayyor bo’lgan va ularga mazkur xizmat munosib ishni taklif qilmagan fuqarolar tan olinadi. Ya’ni pensiya yoshiga etmagan, o’zlariga bog’liq bo’lmagan sabablarga ko’ra ish haqidan mahrum bo’lgan va mehnatga layoqatli aholining faqat bandlik xizmati ularni ish bilan ta’minlamagan qismi ishsizlar hisoblanadi. Ishsizlik ish bilan ta’minlanmagan va uni qidiruvchi katta yoshdagi mehnatga layoqatli aholining soni sifatida tavsiflanadi. Bandlar va ishsizlarning umumiy soni ishchi kuchini tashkil qiladi. Ishchi kuchi mehnat qilishga qodir bo’lgan va mehnat qilayotgan, uy xo’jaligi bilan shug’ullanuvchi, mustaqil ishni malga oshiruvchi, ish qidiruvchi barchani o’z ichiga oladi. Bunga yoshi bo’yicha ishlab chiqarishga (yoki mehnat faoliyatiga) kirishmagan (bolalar) yoki yoshi bo’yicha undan chiqqan (pensionerlar) shaxslar, shuningdek ta’lim olayotgan yoshlar (o’quvchilar, talabalar), nogironlar va harbiy xizmatchilar, bir so’z bilan aytganda, ishlay olmaydigan va ishlashi shart bo’lmagan, shuningdek ish qidirmagan shaxslar kirmaydi. Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, barcha mehnatga layoqatli aholining bandligini ta’minlashning iloji yo’q. Chunki ayrimlar ishchi kuchiga qo’shiladi, boshqalari undan chiqadi, uchinchilari esa ishdan bo’shatiladi yoki o’zlari bo’shaydi, to’rtinchilari ish qidirish jarayonida bo’ladi, ishchi kuchining normal harakatlanishi yuz berib, bunda ularning bir qismi qandaydir vaqtga ishsiz qoladi. Masalan, AQShda barcha ishchi kuchining 1/5 qismi har yili ishini almashtiradi. Bandlik stiklli ishsizlik mavjud bo’lmagan taqdirda to’liq bo’lib qoladi: to’liq bandlikni ta’minlash uchun frikstion va tarkibiy ishsizlik hisobga olinmaydi. Demak, to’liq bandlik ishsizlikning mavjud emasligini anglatmaydi. G’arb adabiyotida to’liq bandlik sharoitida ishsizlikning tabiiy darajasi frikstion va tarkibiy ishsizlik yig’indisiga teng deb qabul qilinishi bejizga emas. Ishsizlikni hisoblab chiqish uchun turli ko’rsatkichlardan foydalaniladi, lekin ishsizlik me’yori umumiy qabul qilingan, shu jumladan Xalqaro mehnat tashkiloti tomonidan qabul qilingan ko’rsatkich hisoblanadi. U ishsizlar umumiy sonining ishchi kuchiga foiz hisobida ifodalangan nisbati sifatida belgilanadi. G’arb iqtisodchilari ishsizlikning 5-6 foiz chegarasidagi tabiiy darajasini normal va muqarrar holat deb 159 hisoblashadi. Agar ishchi kuchining bandligi 94—95 foizni tashkil qilsa, bu hol mehnatga layoqatli aholining to’liq bandligiga erishilganlikni anglatadi. Bozor iqtisodiyotiga o’tishda bandlik muammosiga nisbatan qarashlar tubdan o’zgaradi. Insonning ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirok etish majburiyati bilan mustahkamlanadigan barcha mehnatga layoqatli aholining umumiy bandligi mafkurasi o’rniga bandlikning shakli va turini erkin tanlash konsepsiyasi keladi, ya’ni har bir inson ish o’rni va mehnat faoliyatining turini erkin tanlashga va unda ishtirok etish to’g’risida qaror qabul qilishga haqli. O’zbekiston Respublikasining bandlik to’g’risidagi qonun hujjatlarida shu narsa nazarda tutilganki, mamlakatning har bir fuqarosi ijtimoiy foydali faoliyatning qonun hujjatlariga zid bo’lmagan istalgan turini ixtiyoriy ravishda tanlashga, ish o’rni va turini erkin tanlashga haqli, ya’ni mehnat qilishning ixtiyoriyligi demokratik tamoyili amal qilmoqda. Insonlarni mehnat qilishga ma’muriy majburlash taqiqlanadi. Hozirgi vaqtda kasanachilik, uy xo’jaligi, bolalarni tarbiyalash, qariyalar va nogironlarni parvarish qilish va hokazolar mehnat faoliyatining qonunan ijtimoiy tan olingan shakllari sifatida namoyon etilgan. Teng foydalanish imkoniyati tamoyillari asosida o’rindoshlik bo’yicha ishlash, vaqtinchalik ish, bandlikning vaqtinchalik shakllari, o’zgaruvchan grafik bo’yicha ishlash o’rin tutishi kerak. Mehnatni tashkil qilish turli shakllarining ahamiyati shundan iboratki, ularning erkinligi, moslashuvchanligi bozor iqtisodiyotining ruhi va tamoyillariga mos keladi. Aholining bandligi to’g’risidagi qonun hujjatlari mehnat qilish huquqi kafolatlari majmuini va insonlarga, ularning kasbi, staji, yoshi va yashash joyini hisobga olgan holda, mos ishni taklif etish chora- tadbirlarini nazarda tutadi. Bandlikni davlat yo’li bilan tartibga solish jahon tajribasiga to’xtalib o’tamiz. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda ishsizlarga ijtimoiy yordamning turli xillaridan, shuningdek turli xildagi subsidiyalardan keng foydalaniladi. Bandlik sohasida indikativ rejalashtirish orqali davlat yo’li bilan tartibga solishning ta’siri quyidagi asosiy yo’nalishlar bo’yicha amalga oshirilmoqda: 1) bandlikning o’sishini rag’batlantirish va davlat sektorida ish o’rinlari sonini oshirish dasturlari; 2) ishchi kuchini tayyorlash va qayta tayyorlash dasturlari; 160 3) ishchi kuchini yollashga ko’maklashish dasturlari. Davlat subsidiyalari bilan qisman bandlik yoki to’liqsiz ish haftasi bilan ishlash kabilar rag’batlantiriladi. Ishsizlik darajasini pasaytirish maqsadida “muddatdan oldin” pensiyaga chiqish amaliyoti qo’llanilmoqda. Masalan, AQShda 1980- yillarda pensiya oldi yoshidagi shaxslarni 23 foizi uchun mehnat faolligi davri qisqartirildi. Angliyada muddatdan oldin pensiyaga chiqish hisobidan 750 ming ish o’rni barpo etildi. Ijtimoiy yordam haqida to’xtaladigan bo’lsak, u bir necha yo’llar bilan amalga oshiriladi: ishsizlik bo’yicha nafaqa, moddiy yordam. Bandlikni ro’yxatga olish bir necha darajada amalga oshiriladi: - umumdavlat darajasi, bunda jamiyatning dolzarb ijtimoiy-iqtisodiy vazifalari hal etilib, qabul qilinadigan qarorlarning aksariyati u yoki bu darajada bandlikda o’z aksini topadi; - mahalliy hokimiyat vakolatlari va tegishli byudjetlar imkoniyatlari doirasida bo’lgan mintaqaviy daraja, unda mehnatni tartibga solish, shu jumladan, xodimlarning ommaviy bo’shatilishining oldini olish, ishsizlarga ijtimoiy yordam berish masalalari bo’yicha qarorlar qabul qilinadi; - mahalliy daraja, bunda mehnat bozori subyektlari, muayyan shaxsning ish beruvchi, Bandlik markazi, mahalliy ijroiya hokimiyat organlari bilan o’zaro hamkorligi amalga oshiriladi. Barcha darajalarda tartibga solish ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotining umumiqtisodiy konsepsiyasi asosida amalga oshirilishi kerak. Mehnat bozorida vaziyatning yomonlashuvi mahalliy qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyat organlaridan, bandlik xizmatlaridan mehnat bozoridagi ekstremal sharoitda aholining bandiligini ta’minlash yuzasidan qo’shimcha chora-tadbirlar qabul qilishni talab qiladi. Quyidagilar shular jumlasidandir: - ijtimoiy keskinlikka barham berish yuzasidan shoshilinch qisqa mudatli tadbirlar dasturlarini ishlab chiqish; - xodimlarni ommaviy tarzda ishdan bo’shatayotgan korxonalar va tashkilotlarning moliyaviy ahvolini ekspertiza qilish; - xodimlarni ommaviy tarzda ishdan bo’shatish jarayonini to’xtatish yoki uni bosqichma-bosqich amalga oshirish; - ijtimoiy mehnatlar ko’lamini oshirish; - qayta tashkil qilish va tugatish tadbirlari o’tkazilayotgan davrda korxona xodimlarini o’qitish va qayta tayyorlashni tashkil qilish. |