B. E. Turayev, X. Isayev, G. O. Akbarova tabiiy fanlarning

23-rasm. Orol dengizi suvining kamayib borishi.
Bu ikki daryo suvidan to ‘g ‘ri ratsion al foydalanm aslik oqibatida,
137

---

o rtiq ch a su v lar k o ‘pgina k o ‘l va botqo q liklarn in g hosil b o iis h ig a
olib kelm oqda. Shunday suv havzalari A m udaryoning quyi q ism i­
da 40 ga yaq in b o ‘lib, bulardan har biri 6 - 7 km kubga yaqin suv 
b u g 'la n ib y o ‘qolib ketm oqda. Shunday k o ‘llardan eng kattasi N ukus 
sh ahrin ing g ‘arb id a jo y la sh g a n S ariqam ish chuqurligida jo y lash - 
gan k o ‘l b o i i b , h ar yili unga 3,4 k m 3 suv kiradi. K o ‘lda 30 km 3 
dan ortiq suv bor. S h o ‘r yuvishga b a ’zan ju d a k o ‘p, gektariga 36 
m 3 suv sarflanadi yoki ekinlarni su g ‘o rishga qaraganga nisbatan bu 
k o ‘rsatk ich ikki baravar ortiq dem akdir. H ozirgi kunda sh o ‘rlanish 
natijasid a O rol atrofidagi yerlarn in g unum dorligi bir yarim baravar 
pasay ib ketgan.
E nd ilik da A m udaryo va Sirdaryo etaklarida avvalgi daraxt- 
li to 'q a y z o rla rn in g k atta qism i quridi, qam ishzorlam ing m ay­
doni kesk in qisqard i. Sizob suvlar sathi pastga tushib , ularning 
m inerallashuv darajasi 10-15 baro bar ortishi natijasida tuproqda tuz 
t o ‘planishi sod ir boMmoqda.
K o ‘rinib tu rib d ik i, agar Orol taqdiri tezda hal qilinm asa, 
k elajakd a uning o ‘rniga Orol c h o ’li vujudga keladi. B uning uchun 
esa d en gizga q o ‘shim cha yiliga 40 km 3 suv keltirish lozim.
12.5. Orol dengizini saqlash to‘g ‘risida qabul
qilingan asosiy hujjatlar
O rol d engizi hudud larin i riv o jlan tirish strategiyasini hali ittifoq 
tarq alm ag an p ay td ay o q ishlab ch iqilgan edi. B unga asosan Orol 
b o ‘yi hu d u d larig a k o ‘p tarm oqli iqtisodiyotni sh akillantirish, foy- 
dali q azilm alardan foydalanish, keng sanoat korxonalarini tashkil 
etish rejalash tirilg an edi. Ishlab chiq arish n i bunday tashkil etish suv 
m iqdorini k o ‘p ishlatishni talab qilar, buning ustiga suvning sifatiga 
ham salbiy t a ’sir etar edi.
35-yil o 'tg a n d a n keyin, bu tadbirlarnin g k o 'rsa tg a n salbiy ho- 
latlari aniq b o ‘la boshladi va bu m uam m o ancha m urakkablashib 
bordi. C hunki q azilm a boyliklar qazib o linadigan hududlarda sanoat 
tez rivo jlan adi, yangi korxonalar tashkil etiladi. Bu korxonalar ko"p
138

---

m iqdorda suvni iste’mol qila bo sh layd ilar va q ishloq x o ‘ja lig i soha- 
siga m o ‘ljallangan suv m iqdori bo ra-bo ra kam ayib boradi. Shu b i­
lan birga Orol basseyni hududida y ash ayd ig an aholi soni 3,4 m ingga 
k o 'p ay d i yoki bu 1960-yilga nisbatan 2,5 m artda ortiqdir. A holi o ‘z 
ehtiy ojlarig a ham k o ‘proq suv ishlata boshladi. B ir vaqtda 1400 km 
lik Q ora Qum kanali A fg ‘oniston cheg arasid an tortib T urkm anisto n 
c h o ‘llari orqali A shhobod tom onga qazib suv chiqarildi.
Endilikda, bu hud udda 5 ta m ustaqil d av latlar yuzaga keldiki, 
ularning har biri Orol hududidagi suvlarga b o ‘lgan ehtiyoji deyarli 
bir xil. A na shunday v aziy atd a Orol dengizi atrofidagi krizis zud- 
lik bilan q arorlar qabul qilishni taqozo qiladi. Shu sababdan 
Q o zo g ‘iston, Q irg ‘iziston, Tojikiston, T urkm aniston va 0 ‘z b ekisto n 
davlatlari Orol dengizi hududi b o ‘yich a um um iy davlatlararo das- 
turni qabul qilish va uni hayotga tatbiq qilish uchun harak at qilm oq- 
dalar. Bu d av latlarn in g birinchi sharti davlatlararo ko o p eratsiy an in g
hududiy asoslarini tasd iq lash edi. 1993-yilda 5 dav lat boshliqlari 
Orol basseyni b o 'y ic h a tashkil qilingan keng ash n ing U stavini qabul 
qildilar. K engashning 25 ta a ’zosi b o ‘!ib, undagi dav latlarn in g har 
biridan 5 ta kishi a ’zo hisoblanadi. B undan tashqari k en gash nin g 
xalqaro O rol fondi va ijrokom i tuzildi.
Ijrokom Orol m uam m osiga b ag ‘ishlangan barcha xarajatlarni 
rejalashtirish, koordinasiya qilish, qabul qilingan hujjatlarning ba- 
jarilishini ta ’m inlab turadi. 1994-yil yanvarda 5 davlat boshliqlari 
Orol m uam m osiga b a g ‘ishlangan loyihani m a ’qulladilar, bu loyiha 
Orol dengizi dasturi degan nom oldi (Faza - 1). D avlat boshliqlari 
Orol dengizi m uam m osini m a ’qullab, texnik va m oliyaviy yordam
k o ‘rsatish uchun Yevropa davlatlari tuzgan sobiq ittifoqdan ajralgan 
m am lakatlarga yordam k o ‘rsatish dasturi (TASIS) fondidan yordam
berishga d a ’vat etadilar. TA SIS -Y evropa jam iy ati tom onidan m us­
taqil ham korlik m am lakatlari va M ongoliya bilan Yevropa davlatlari 
o ‘rtasida iqtisodiy, siyosiy aloqalarni m ustahkam lash va bu davlat- 
larga bozor iqtisodiyotiga o ‘tishga har tom onlam a yordam k o ‘rsatish 
m aqsadida tuzilgan tashkilotdir. Bu tashkilot keyingi 4 yil ichida
139

---

(1 9 9 1 -1 9 9 5 ) ham korlik m am lakatlariga ajratgan m ablag ‘lari 200 dan 
ortiq loyihalarni bajarishga xizm at qilm oqda.
H ozirgi kunda faqat Orol m asalasigina em as, yana K asbiy dengiz 
suvining k o ‘tarilishi ham m uam m o b o ‘lib turibdi. Oxirgi 5 yil ichi- 
da uning suvi 2 m etrga k o ‘tarilgan. U shbu jaray o n davom etadigan 
bo‘lsa 2020-yilga borib u yana 5 m etrga k o ‘tariladi. N atijada 4 ta dav- 
lat O zarbayjon, T urkm aniston, R ossiya va Q o zo g ‘istonning m inglab 
km 2 yerlari suv ostida qolib ketadi, agar Kasbiy suvini Orol dengiziga 
o ‘tkazish m asalasi k o ‘rib chiqib hal qilinsa, ikki tom on m uam m osi 
hal b o ‘lar edi. Ikki dengiz o ‘rtasidagi m asofa 500 km atrofida.