B. N. Oripov tasviriy san’at va uni 0 ‘qitish metodikasi

2. 3. PERSPEKTIVA HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT
Perspektiva 
— tasviriy san’atning ilmiy asosi, uning gramma- 
tikasi deyish mumkin. Chunki, perspektiva qoidasiga amal qilin- 
may ishlangan har qanday asardagi narsalar tasviri, voqea-hodi- 
salaming ifodasi haqida to‘g‘ri va to ‘la tasawur bera olmaydi, 
emotsional holat yarata olmaydi. Umuman perspektivasiz tasviriy 
san’at asarlaridagi narsalar, voqea-hodisalar ,,jonlanmaydi“ , u 
qandaydir quruq, harakatsiz, oddiy surat bo‘lib qoladi. 
Shu 
boisdan ham rasm chizishga kirishishdan awal rasm chizishning 
ilmiy asosi — perspektiva haqida m a’lumotga ega bo‘lish.
Perspektiva — fransuzcha so‘z bo‘lib, „uzoqqa qarash“ yoki 
yunoncha ,,to‘g‘ri, ravshan ko‘ryapman“ degan ma’noni bildiradi.
Perspektiva haqidagi boshlang‘ich m a’lum otlar bundan 
2500 yillar muqaddam ma’lum bo‘lsa-da, uning bir qator nazariy 
asoslarini va uning tasviriy san’atda qo‘llanishi haqidagi asosiy 
nazariy ko‘rsatmalarni Uyg‘onish davrining buyuk rassomi, 
Leonardo da Vinchi (1452—1519) yaratib berdi. U o ‘zining ilmiy 
va amaliy qarashlarida perspektivaning uch holatini: predmet- 
laming uzoqlashishi bilan bir to ‘g‘ri chiziq bo‘ylab kichrayishi,
69

---

ya’ni chiziqli perspektivaning hosil bo‘lishini; narsalar uzoq- 
lashishi bilan kuzatuvchi va narsa orasidagi havo qatlamining 
qalinlashishi va buning natijasida narsa rangining o'zgarishini; 
uchinchidan, narsalarning kuzatuvchidan uzoqlashishi bilan 
ularning sirti, qirrasi, ya’ni shakl chegarasida cfzgarish sodir 
bo‘lishi va unda qirralarning xiralashib ko‘rinishini asoslab berdi.
Bizning davrimizgacha ko‘plab olim, rassomlar perspektiva 
haqida risolalar yaratdilar. Ularda perspektivaning turli qoidalari, 
holatlar o‘z ifodasini topdi. Bugungi rassom, talaba, m e’mor, 
haykaltaroshlar bu qoidalardan to ‘la foydalanib, chuqur maz- 
munli san’at asarlarini yaratmoqdalar.
Perspektiva ilmiy asosda quyidagicha tasniflanadi:
1. Kuzatish perspektivasida narsalar tasviri qanday ko‘rinsa, 
xuddi shunday ifodalanadi. Ya’ni narsaning kuzatuvchiga yaqin 
turgan qirrasidan uzoqdagisi kichrayib ko‘rinadi, shakl chegarasi 
ham xiraroq ko‘rinadi.
2. Fazoviy perspektivada narsalar kuzatuvchidan uzoqlashgan 
sari ularning sirt chegaralari xiralashadi, rangi o‘zgarib ko‘rinadi. 
Bu yorug‘-soyalarga ham bog‘liq bo‘ladi (20-rasm).
3. Geometrik perspektivada narsalar tasvirini yasashning ilmiy 
asosi yaratiladi. Chunki, geometrik perspektivada rasmi ishlana- 
digan predmet sirti qaysi bir geometrik shaklga egaligiga ko‘ra 
bir necha turlarga b o ‘linadi va shu turiga qarab, perspektiva 
qoidasiga amal qilinadi.
4. Chiziqli perspektivaga silindrik perspektiva, qubbali pers­
pektiva, relyef, teatr, me’moriy perspektiva kabilar kiradi. Bulaming 
har biri o ‘z o ‘rnida narsalarning geom etrik shakliga ko‘ra 
qo‘llanadi.
5. Kinoperspektiva va aeroperspektiva harakatdagi narsalar 
tasviri perspektivasi va predmetlaming gorizontal usulda yoki 
havodan ko‘rinishi perspektivasini yaratishda keng qo‘llaniladi.
Rasm chizuvchi kuzatayotgan obyekt yoki narsa, undagi 
kuzatuvchining ko‘z qarashidagi to ‘g‘ri chiziq — ufq chizig‘ini, 
kuzatish nuqtasi yoki ko‘rishning markaziy tutash nuqtasini, 
tasvir tushiriladigan tekislikni yaxshi bilishi va ularning o‘rinlarini 
to ‘g‘ri belgilashi lozim.

---