B. X. Azizkulov, B. K. Janzakov iqtisodiy siyosatga kirish samarqand

Import kilinadigan tovarning ichki baxosi = Jaxon bozoridagi baxosi 
+(Jaxon bozoridagi baxosi x Tarif stavkasi). Pd Ichki narx (tarif bilan birga) 
Pw a b c d jaxon bozori narxi. 
Tariflar joriy kilingunga kadar bulgan import tovarlar okibatda ite`molchilar 
ma`lum bir yo`kotishlarga duch keladilar. Bu yo`kotishlar grafikda a,b,c,d soxalar 
bilan ko`rsatilgan. Baxolarning ko`tarilishi ilgari rakobatbardosh bo`lmagan ayrim 
ichki ishlab chikaruvchilar uchun xam foyda ko`rib ishlashga imkon beradi. 
Umuman shu soxada band milliy ishlab chikaruvchilar ishlab chikarish xajmini S1 
dan S2 ga kadar oshiradi va S2-S1 xajmdagi maxsulot Pd baxoda sotiladi. SHu 
xajmdagi maxsulotni iste`molchilar oshirilgan narxda sotib oladilar va a soxaga 
teng yo`kotishga duch keladilar. Ammo, bu yo`kotish ichki ishlab 
chikaruvchilarning o`sgan foydasiga aylanadi. 
Baxolarning o`sishi okibatida iste`molchilar ko`rilayotgan tovar iste`moli 
xajmini D1 dan D2 kadar kiskartiradi. Bu yo`kotish grafikda d soxa bilan 
ko`rsatiladi va u xech kimning foydasi bilan koplanmaydi. S2- D2 oralik tarif joriy 
kilingandan so`ngi import xajmi bo`lib, shu xajmda tovarni iste`molchilar 
ilgarigidan yukori baxoda sotib oladilar. Buning natijasida ular turmush 
darajasidagi yo`kotish ro`y beradi. Bu yo`kotish grafikda s soxa bilan belgilangan 
bo`lib, u davlat byudjetiga borib tushadi. YA`ni, bu soxadagi iste`molchilarning 
yo`kotishi davlatning foyda ko`rishi bilan koplanadi. 
Tarif kiritilishi okibatida iste`molchilar talabi arzon import tovaridan kimmat 
ichki tovarga yo`naltiriladi. Iste`molchilarning o`sgan to`lovlari yukori chegaraviy 
xarajatga ega, rakobatbardosh bo`lmagan samarasiz ichki ishlab chikarishni 
kengayishiga olib keladi. Iste`molchilarning bu yo`kotish v soxasi bilan 
belgilangan bo`lib tarifning «ishlab chikarish samarasi» deyiladi va xech 
kimning foydasi bilan koplanmaydi. 

---

169 
Iste`molchilarning 
yo`kotishlari 
Ishlab 
chikaruvchilar 
foydasi 
Davlat daromadi 
Jamiyatning sof 
yo`kotishi 
a + b+ c + d -- 
a -- 
s = 
b + a 
Umuman olganda tariflarni kiritilishiga nisbatan bir-biriga zid fikrlar mavjud 
bo`lib, bu tadbir mamlakat iktisodiyoti xolati, xususiyati va ko`yilgan maksadlar 
bilan asoslanadi. Bojxona tariflarini kirtishni yoklovchi mutaxassislar fikriga ko`ra 
import tariflari: 

mamlakat mudofaa sanoatini ximoya kilish imkonini beradi; 

mamlakatda bandlilik darajasi o`sishini ta`minlaydi va yalpi talabni ragbatlantiradi, 
importning nisbatan cheklanishi natijasida sof eksport o`sadi va joriy operatsiyalar 
bo`yicha to`lov balansi xolati yaxshilanadi; 

milliy iktisodiyotdagi yangi tarmoklarni ximoya kilish uchun zarur; 

davlat byudjeti daromadlarini to`ldirish manbai bo`lib xizmat kiladi; 

milliy ishlab chikaruvchilarni demping ko`rinishidagi chet el rakobatidan ximoya 
kiladi; 

iktisodiyot tuzilishini kayta kurishni boshkarish vositasi xisoblanadi va ular 
yordamida mamlakat iktisodiyotidagi ilgor siljishlar ragbatlantiriladi va x.k. 
Milliy iktisodiyotning tiklanishi sharoitida ko`pgina davlatlar o`z ishlab 
chikaruvchilarini chet el rakobatidan ximoya kilish maksadida protektsionizm 
siyosatini ko`llaydilar. Aks xolda, maxalliy korxonalar «sinishi» jamiyatda 
ishsizlik xavfini tugdiradi. 
Mamlakatlarda ta`rif mexanizmi orkali tashki savdo siyosatini yuritish, 
birinchi navbatda ushbu mamlakatning asosiy tarmoklari va yangi ishlab chikarish 
soxalarining ximoyalanganligiga ta`sir kiladi. O`zbekistonda avtomobilsozlik 
yangi va istikbolli soxa (tarmok) xisoblanadi va tabiiyki, tarifli ximoyaga muxtoj. 
Tarmokni tarifli ximoyalanishining xakikiy darajasini kuyidagi misolda ko`rib 
chikamiz. Masalan, O`zbekistonda yangi mashinalar uchun import boji 40 foizni 
tashkil kilsin. Ushbu mashinani ishlab chikarish uchun zarur bo`ladigan extiyot 
kismlar asosan chetdan keltirilsin va unga import boji 25 foiz mikdorida 
o`rnatilsin. Bir dona mashinaning narxi 10000 AQSH dollariga teng bo`lsa, ya`ni 
bitta avtomobil‘ uchun zarur bo`lgan extiyot kismlarining narxi 7000 dollar, 
ko`shilgan kiymat esa 3000 dollarni tashkil etsin. 
Avtomobil‘ importiga 40 foiz tarif belgilanganligi uchun xar bir avtomobil‘ 
narxi 4000 dollarga o`sib, tarif bilan birga 14000 dollarni tashkil etadi. extiyot 
kismlar importiga 25 foizli tarif kiritilishi ularga kilinadigan xarajatlarni 1750 
dollarga oshirib 8750 dollarga etkazadi. Okibatda maxsulot birligiga extiyot 

---

170 
kismlar xarajati 1750 dollarga oshdi. Ko`shilgan kiymat esa 2250 dollarga (4000 - 
1750 k 2250) o`sdi. SHunday kilib, tarif kiritilgandan so`ng maxsulot birligiga 
to`gri keladigan ko`shilgan kiymat 5250 dollarni (3000 K 2250 k 5250) tashkil 
etdi. Endi esa soxa (tarmok)ning samarali ximoyasi formulasidan foydalanamiz.