Babayeva d. R

ehog'idagi 
aloqalar, tovushli aloqalardan iborat bo‘lgan kommunika- 
tlv omilga 
bog‘liq boiadi.
Bolaning 
til tizimini egallash borasidagi barcha yutuqlarini mu- 
loqotni 
ta’minlovchi mazmunli, keng yoyilgan fikr sifatida qarala- 
dlgan ravon 
nutq o‘z ichiga oladi. U mazmunliligi, mantiqliligi va 
Ixchilligi bilan 
ajralib turadi. Ravon nutq bola til boyligini qanchalik 
Q'fclashtirganligimng 
ko‘rsatkichi hisoblanadi, u bolaning aqlan, este- 
lik, emotsional 
jihatdan rivojlanish darajasini aks ettiradi.
Monologik 
nutqni rivojlantirish nazariyasi va metodikasining 
ytnada 
rivojlanishi bolalar ravon nutq turlari va fikr bildirishning 
turli xillarini 
o‘zlashtirish xususiyatlarining ehuqur tadqiq etilishi 
bilan tavsiflanadi. 
Izohlovchi nutqlar, mulohaza shaklidagi jumlalar- 
SiSL xususiyatlari 
o‘rganiladi va uning negizida bolalarga monolog-
** Леонтьев A.A. 
Язык, речь, речевая деятельность. - М., 1969. С. 135.
15

---

laming turli xillarini o‘rgatish metodikasi yaratiladi. F.A.Soxin,
O.S.Ushakova va ulaming shogirdlari tomonidan ravon nutqni shakl­
lantirishning turli jihatlari bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlar ravon 
nutqni baholashning shunchaki mantiqlilik, izchillikdan ko‘ra yanada 
aniqroq mezonlarini qidirishni galdagi vazifalardan biri qilib qo‘ydi. 
Ravonlikning asosiy ko‘rsatkichi sifatida so‘zlar, gaplar va fikrlar- 
ning qismlari o‘rtasida zamr aloqa vositalaridan foydalangan holda, 
matnni tarkibiy jihatdan to‘g‘ri tuzish qobiliyatini shakllantirish qabul 
qilingan. Olimlar bolalarni o‘qitishni ulaming yuqori darajadagi aqliy 
va nutqiy rivojlanish darajasini ta’minlash, til qobiliyatlarini shakl­
lantirish imkonini beradigan darajada optimal tashkil etish yoilarini 
topish borasida faol ish olib bormoqdalar. Nutqni o‘qitishning nazariy 
va empirik muammolarini tadqiq etish quyidagi nazariy qoidalardan 
kelib chiquvchi umumiy boshlang‘ich pozitsiyalarga ega:
- ta’lim maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishda, 
ayniqsa, zamonaviy noqulay nutqiy muhit sharoitida hal qiluvchi aha- 
miyatga ega;
-nutqnio‘rgatish- . .danto ...gacha» kabi qattiq qoliplarto‘g‘rikel- 
maydigan hamda nutqni rivojlantirishning yosh qonuniyatlari va bolaning 
individual xususiyatlari bilan belgilanadigan ijodiy jarayondir;
nutqni rivojlantirish asosida kommunikativ yondashuv bo‘lishi 
kerak, xususan: ona tilini o‘zlashtirish nutqiy muloqot faoliyatiga 
qo‘shilishi, o‘quv sharoiti tabiiy muloqot sharoitlariga yaqinlashtirili- 
shi lozim;
- o‘qitish vaziyatida katta yoshli odamning bola bilan o‘zaro ham- 
korligining xususiyati ushbu bola uchun yetakchi bo‘lgan muloqot 
shakli bilan belgilanishi lozim;
- til ustida nutqiy faoliyat tuzilmasi doirasida hamda uning barcha 
komponentlarini: undov-motivatsiya, yo‘naltirish-tadqiqot, ijro kom- 
ponentlarini hisobga olgan holda ish olib borish zarur;
- nutqni o‘qitish bolalarning tilni o‘rganish bo‘yicha mustaqil 
faoliyatiga asoslanishi va bolalar faolligining boshqa turlari bilan 
bog‘liq bo‘lishi kerak. Hozirgi paytda maktabgacha yoshdagi bo- 
lalaming nutqini rivojlantirish muammosini ishlab chiqish mazkur 
metodologik holatlardan kelib chiqqan holda olib borilmoqda.
16

---

Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish sohasidagi 
psixologik, pedagogik tadqiqotlami tahlil qilish quyidagi xulosalarga 
kelish imkonini beradi:
- nutqni rivojlantirish - bolaning individual psixik rivojlanishida 
markaziy o‘rin tutuvchi ijtimoiy-tarixiy tajribani o‘zlashtirishining 
murakkab, ko‘p omilli jarayonidir;
- nutqni rivojlantirish - bu malakali pedagogik rahbarlikni nazar- 
da tutuvchi ijodiy jarayon, lekin u stixiyali jarayon emas;
- bola nutqini rivojlantirish jarayonini boshqaruvchi pedagog bu 
jarayonning turli yosh bosqichlaridagi qonuniyatlari, mexanizmlari, 
о‘ziga xosliklarini bilishi, nutqiy rivojlantirishning о‘ziga xosljkla- 
rini ko‘ra olishi va bolaning individualligini hisobga olgan holda, 
uning nutqiga ta’sir ko‘rsatishning eng samarali yo‘llarini taniashi 
lozim.
2. 
Bolalar nutqini o‘stirishga oid nazariy ishlar. Respublika- 
' mizda maktabgacha ta’lim allaqachon davlat siyosati daraja.iga 
ko‘tarilgan. Shu bois ta’lim tizimining ilk bo‘g ‘iniga doir har 
qanday muammo davlat miqyosida hal qilinmoqda. Jumladan, 
< maktabgacha ta’lim tizimi tarbiyachilari bugungi kunda bolrlar- 
ni maktabga tayyorlashning bazaviy dasturi hamda tajriba-sinov 
jarayonida yuqori baholangan o‘quv-metodik materiallarga ega.
• Mazkur dasturda bolalarni jismoniy rivojlantirish, nutq va tafak- 
kurini shakllantirish, tevarak-atrof bilan tanishtirish kabi turli'ma- 
salalar qamrab olingan.
Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish metodi- 
kasini fan sifatida shakllantirishga Ye.I.Tixeyeva, Ye.A.Flerina,
O.I.Solovev, A.N.Govzdev va boshqalar katta hissa qo‘shganlar. 
Yelizavetta Ivanovna Tixeyeva (1866-1944) talantli pedagog va yirik 
jamoat arbobi edi. Ye.I.Tixeyeva namunali insonni tarbiyalashga yor­
dam berish va ilk yoshdan boshlab to keksalikka qadar insonni har 
tomonlama rivojlantirishni ta’minlaydigan pedagogik nazariyani 
yaratish ustida ishlagan. 
::::
Ye.I.Tixeyeva o‘z pedagogik faoliyatining dastlabki yillarida- 
yoq bolalarni o‘qitishda ona tilining muhim ahamiyatga egaligiga 
e’tiborini qaratgan. K.D.Ushinskiy ta’limoti asosida' ■
inqilobgacha
17

---

bo‘lgan davrdayoq ishlab chiqilgan oilada, maktabgacha ta’lim muas- 
sasasida, maktabda bolalarga ona tilini o‘qitish jarayonida ularning 
nutqini rivojlantirish metodikasi Ye.LTixeyevaning pedagogik nazari- 
yasida markaziy o‘rin egallaydi. 1913-yilda Ye.LTixeyevaning «Ona 
tili va uni rivojlantirish yo‘llari» nomli asari bosilib chiqdi. Tixeyeva 
nutqni rivojlantirishning ahamiyati, yo‘llari va vositalariga oid muhim 
masalalami til madaniyatini umumiy rivojlantirish, bolalarda o‘z xal- 
qiga, vataniga muhabbatni tarbiyalash bilan bog‘liqlikda o‘rgangan. 
Ye.I.Tixeyeva tilni o‘rgatishni ilk bolalik chog‘idan boshlash zarur, deb 
hisoblagan, chunki to‘g‘ri nutq ko‘nikmasi boshqa ko‘nikmalar sin- 
gari oilada orttiriladi. Ye.LTixeyevaning fikricha, jviaktabgacha ta’lim 
muassasasi bolalaming oarcha qobiliyatlarini rivojlantirgan holda 
nutqni egallashning juda ahamiyatli va muhim qobiliyatiga e’tibomi 
qaratishi darkor: «Chunki nutqni muntazam o‘rgatish, nutq va tilni 
metodik rivojlantirish maktabgacha ta’lim muassasasidagi tarbiya 
ishlarining asosini tashkil qilmog‘i lozim»13.
Maktabgacha ta’lim muassasasining Ye.I.Tixeyeva tomonidan 
olg‘a surilgan asosiy vaziiasi - bolalaming barcha qobiliyatlarini, shu 
jumladan nutqni egallash qobiliyatini jadal rivojlantirish uchun shart- 
sharoitlar yaratishdan iborat. Ayni paytda nutqni o‘rgatish bolalar 
bog'chasidagi butun tarbiya ishlarining asosini tashkil qilmog‘i zarur.
Ikkinchi vazifa - bolalar nutqining shakli, uning kichkintoy 
atrofdagilardan o‘zlashtirib oladigan narsalar tuzilmasi ustida ish- 
lashidan iborat.
- Uchinchi vazifasi - bolalar nutqini rivojlantirish vazifasini tarbiya- 
chilar zimmasiga yuklagan holda pedagog Ye.I.Tixeyeva fikriga ko‘ra, 
bolalar nutqini rivojlantirishning eng yangi metodlarini o‘zlashtirishi, 
nafaqat metodik usullami bilishi, balki ulami bolalar bilan muloqot 
chog‘ida qo‘llay olishi ham darkor.
Ye.I.Tixeyeva o‘z metodikasida bolalar nutqini rivojlantirishga oid 
ishlar mazmunini hamda nutqning rivojlanishi, og‘zaki nutq rivojla­
nishi ro‘y beradigan faoliyat turlarini aniqlaydi.
Mashg‘ulotlar jarayonida ushbu faoliyat turlarini yo‘lga qo‘yishda 
Tixeyeva asosiy e’tibomi lug‘atni boyitish va ravon nutqni rivojlan-