Babayeva d. R

dalari 
asosida quriladi. Uning «Til inson faoliyatining barcha soha- 
larida 
muloqot vositasi bo‘lib xizmat qiladi» degan asosiy qoidasi 
nutqni 
rivojlantirish metodikasida dasturilamal bo‘lib hisoblanadi. 
Shu 
bois nutqni rivojlantirish metodikasi tarbiyachini muloqot vosi­
tasi 
sifatida bolalar nutqini rivojlantirishga oid bilimlar va qobiliyat- 
lar 
bilan qurollantirishga qaratilgandir.
Nutq madaniyati - bu to ‘g ‘ri so‘zlay olish, ya’ni nutqiy mu­
loqot shartlari va fikr bildirishdan ko‘zlangan maqsadni hisobga
159

---

olgan holda hamda barcha til vositalaridan (til vositalaridan, shu 
jumladan intonatsiya, leksik zaxira, grammatik shakllardan) foy- 
dalangan holda bayon qilinayotgan mazmunga mo§ holda gapi- 
rishdan iboratdir.
Bolalarga ona tilida nutqni o‘rgatish tajribasidan ma’lumki, alo­
hida tovushlar artikulatsiyasini o‘zlashtirish bola uchun eng qiyin 
vazifa hisoblanadi. O.I.Soloveva nutqning tovush madaniyatini tarbi- 
yalashga doir ishlaming asosiy yo'nalishlarini belgilar ekan, «peda­
gog oldida bolalarga so‘zlardagi tovushlami sof, toza talaffuz qilish, 
so‘zlami rus tilining orfoepiya qoidalariga muvofiq holda to‘g‘ri ta­
laffuz qilish, aniq talaffuz etishni (yaxshi diksiya) о‘rgatish, ularda 
ifodali nutqni tarbiyalash vazifalari turganligini» ta’kidlaydi19.
Ayni paytda nutqdagi tovushni shakllantirish jarayonida tarbiya­
chi ayrim logopedik usullardan foydalanishi, ya’ni xuddi logoped 
kabi nutq kamchiliklarining oldini olishga qaratilgan ishlar bilan 
shug‘ullanishi mumkin.
Tilni amalda o‘zlashtirish ona tilining barcha tovush birliklarini 
(tovush - bo‘g‘in - ibora - matn) tinglab ajratib olish va ulami to‘g‘ri 
talaffuz qilishni nazarda tutadi, shuning uchun maktabgacha yosh­
dagi bolada tovushni talaffuz qilishni shakllantirish borasidagi ishlar 
muntazam ravishda olib borilishi lozim.
Ohang, tembr, pauza, urg‘ulashning turli xillari tovush ifodali- 
ligining muhim vositalari hisoblanadi.
Bolaga intonatsiyadan to‘g‘ri foydalanishni, bildirilayotgan fikr- 
ning nafaqat mazmuniy ahamiyatini, balki emotsional xususiyatlarini 
ham bergan holda, uning intonatsion tasvirini qurishni o‘rgatish juda 
muhim. Shu bilan parallel ravishda, vaziyatdan kelib chiqqan holda, 
talaffuz tempi, past-balandligini to‘g‘ri qo‘llash, tovushlar, so‘zlar, 
iboralar, gaplami aniq talaffuz qilish (diksiya) qobiliyatini shakllanti­
rish ishlari ham olib borilishi lozim.
Bolalarda nutqning intonatsion jihatiga diqqat-e’tibor qaratishni 
tarbiyalar ekan, katta yoshli odam (pedagog) uning nutqni tinglash 
qobiliyatini, tembr (har bir tovushning o‘ziga xos bo‘lgan sifati) va