Badiiy psixologizm va uning ilmiy-nazariy kriteriylari

2022 
№ 3
244 
- badiiy psixologizm prinsiplarining o„zgarib borishi, har bir davr, adabiy muhit, individual 
ijodkor asarlarida uning nisbatan farqli ko„rinishlarda namoyon bo„lish tabiati eʼtibordan chetda 
qolib keladi; 
- terminologik aniqlik yetishmaydi. Turli tadqiqotlarda bu terminning xilma-xil shakl 
o„zgarishlariga uchrashi kuzatiladi;
- metodologik jihatdan badiiy psixologizm hodisasiga nisbatan turli tahlil metodlarining 
umumlashtirilgan kompleks talqin shakli mavjud deya olmaymiz. Demakki, konkret ijodkor, 
konkret badiiy asar psixologik tahlilini amalga oshirish uchun dastlab ushbu nazariy-
metodologik muammolar xususida bir to„xtamga kelib olish zarurati bor. A.B.Esin: 
“Psixologizm – bu adabiyotning o„ziga xos vositalari ko„magida xayoliy (to„qilgan) shaxs 
(adabiy personaj) his-tuyg„u, fikr va kechinmalarini yetarlicha to„liq, batafsil va chuqur qilib 
tasvirlash”, degan taʼrifni beradi. L.Ya.Ginzburgning taʼkidlashicha, psixologizm personaj ichki 
dunyosining ratsional, soddalashtirib tasvirlanishi bilan baqamti emas, balki: “Badiiy 
psixologizm qahramonning o„zini tutishidagi xayolga ham kelmagan, nogahoniy, tasodifiy 
qarama-qarshiliklardan boshlanadi”. V.V.Kompanyes tomonidan psixologizm tasvir usulidan 
ko„ra, muallif psixologiyasini badiiy aks ettirish vositasi deb tushuniladi. A.Iezuitov esa 
adabiyotda psixologizm muammosini o„rganar ekan, mazkur tushunchaning ko„p maʼnoli 
ekanligini qayd etadi. Ularni uchga bo„lib taʼriflaydi:
“1) so„z sanʼatining tug„ma belgisi, uning uzviy xususiyati, badiiyatining isboti...;
2) badiiy ijod mahsuli, muallif, uning personajlari va yanada kengroq – yozuvchi 
shaxsiyati va u yaratgan qahramonlar obrazi orqali ochiladigan jamiyat psixologiyasining (sinf, 
tabaqa, ijtimoiy guruh, davr va h.k.) ifodasi va aksi...; 
3) ongli va belgilovchi estetik tamoyil” 
Keltirilgan iqtiboslar masalani izohlashdagi xilma-xillikni, adabiyotshunoslikda psixologizm 
muammosiga yondashuvlar har tomonlama kechayotganini va bu terminning keng va tor 
maʼnolari borligini ko„rsatadi. Bizningcha, psixologik tahlil bobidagi mahoratni belgilashda 
mazkur taʼriflardan badiiy asar tabiatidan kelib chiquvchilarigina eng muhimlari hisoblanishga 
loyiq. Aynan shu xususiyat va kriteriylarni belgilab olish va ularni badiiy psixologizmga xos 
yangi xossalar bilan boyitish u yoki bu badiiy asar yaratilishining qonuniyatlarini o„rganishda 
qo„l keladi. Masala mohiyatini uzil-kesil belgilab olishning murakkabligi psixologizmning 
mazmuniy-shakliy 
sifatlari 
bilan 
izohlanadi. 
Agar 
adabiyotshunoslarning 
aksariyati 
(A.I.Pavlovskiy, F.M.Xatipov, A.B.Esin) qahramonlar ichki olamini badiiy tasvirlash usulini 
psixologizm deb hisoblashsa, uning bugungi adabiy-nazariy tushunchalar va asar ko„p 
qatlamliligi tizimida tutgan o„rnini belgilashga bo„lgan urinishlar yetarli samarani bermaydi. 
Modomiki, muhokama doirasiga badiiy tasvir va ifoda vositalari (portretlar, psixologik peyzaj va 
detallar) hamda “predmetlar olami bilan bog„lanmagan, tasviriyligi yaqqol ko„rinib turmaydigan 
narsalar – personajlar ruhiyatini ifodalash”ham kiradi. Personajlar ruhiyatini ifodalashning o„zini 
baʼzilar uslubga (A.B.Esin), ayrimlar obrazli mazmunga (I.I.Vinogradov), boshqa birovlari 
shakliy-mazmuniy sifatga xos xususiyat deya tushunishgani uchun ham bu borada aniq bir 
to„xtamga kelish murakkablashadi. Shunday qilib, badiiy psixologizmning aniq 
kriteriylariniyaratishdagi qiyinchiliklar “psixologizm”, “psixologik tahlil”, psixologik tasvir” 
tushunchalarining qorishib ketishi psixologizmni badiiy asarning tarkibiy qismi, asliy sifati yoki 

---

ISSN: 2181-3337
SCIENCE AND INNOVATION 
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL