Baholash ishi

3-rasm. NPV ning diskontlash koeffitsientiga bog’liqligi grafigi.⁷
Yuqoridagi grafikdan kurinib turibdiki, IRR diskontlash koeffitsientining shunday miqdoriki, unda NPV gorizontal o’qni kesib o’tadi, ya’ni nolga teng bo’ladi.
Iqtisodiy adabiyotda ichki foyda me’yorini ichki daromad me’yori, qoplash koeffitsienti yoki samarasi, ba’zida esa kapital qo’yilmalar samarasi, deb ham ataladi. IRR ni hisoblash usuli NPV ni hisoblash usuli singari diskontlash konseptsiyasiga asoslanadi. IRR miqdorini ikki usulda topish mumkin:
Birinchi usulda sof joriy qiymatni hisoblash formulasida NPV miqdori nolga tenglashtirib olinib, diskonlash koeffitsienti hisoblab topiladi. Ya’ni quyidagi formulalardagi к miqdori topiladi:
(3);⁸
(4);⁹
Bu formulalar yordamida aniq javob olish qiyin. Olingan natijalar ma’lum darajada taqribiy bo’ladi. Ichki foyda me’yorini topish uchun «sinov va xato» usulidan foydalaniladi, ya’ni formulaga diskontning ancha katta va kichik miqdorlari berilib olingan natija solishtiriladi. Agar olingan natijalardan biri nolga yaqinroq bo’lsa, bunga sabab bo’lgan diskont stavkasiga yaqin miqdorlar berilib, formula, natija toki nolga maksimal darajada yaqinlashmaguncha yechiladi.
Ikkinchi usulda IRR miqdorini topish uchun keltirish koeffitsientlari jadvallaridan foydalaniladi.
IRR ba’zida tekshiruv diskonti deb ham ataladi, chunki u diskontlash koeffitsientining loyihalarini samarali va samarasiz turlarga ajratish imkonini beruvchi darajasidir. Buning uchun IRR firmaga standart sifatida qabul qilingan mablag’larning qoplanish darajasi bilan solishtiriladi. Bunday qo’yilmalar rentabelligining standart darajasi bar’er koeffitsienti HR (ingl. hardle rate) deb ham ataladi.
• agar IRR >HR - bo’lsa loyiha ma’qul;
• agar IRR

---

• agar IRRqHR - bo’lsa loyiha har qanday qaror qabul qilish mumkin.
IRR >HR bo’lgan holatda NPV musbat, investitsiyalar rentabelligi esa birdan yuqori. IRR

---

Endi investitsiya loyihalarini baholashning sodda(statik) usullarini ko’rib chiqamiz. Bu uslublar diskontlash konseptsiyasi paydo bo’lmasdan oldin ham keng qo’llanilgan bo’lib, ular yordamida, asosan pul kirimlari va chiqimlarini taqqoslash orqali loyihalarning maqsadga muvofiqligi aniqlanadi.
Investitsiyalarning qoplanish davri PP (ingl. Paybak period), bu shunday davrki, bunda dastlabki qilingan investitsiyalar miqdori tiklanadi.
(5);¹⁰
Bunda: -dastlabki investitsiya miqdori; - loyihani amalga oshirish natijasida bir yilda tushadigan mablag’. Bunda CF*, darajasidagi summa belgisiga e’tibor berish kerak. Bu belgi CF*, summasini ikki usulda (tomonlama) aniqlash mumkinligini ko’rsatadi. Birinchi usul qachonki, pul tushumlari yil davomida bir xil bo’lsa qo’llaniladi. Aytaylik, biz 600 mln. so’m investitsiya sarf qildik va 8 yil ichida har yili 150 mln.so’mdan daromad olishni kutayapmiz. Unda 600/150=4 yil ichida sarflangan investitsiya qoplanadi va qolgan 4 yil davomida investor sof foyda oladi.
Ikkinchi usul investitsiya qilingandan keyin, pul tushumlari bir xil bo’lmasa yoki o’sib boruvchi miqdomi tashkil etsa qo’llaniladi. Masalan, yuqorida keltirilgan misolimizda pul tushumlari yillar bo’yicha bir xilbo’lmasdan ortib borsin:
1-yil 50 mln. so’m,
2-yil 100 mln. so’m,
3-yil 200 mln. so’m,
4-yil 250 mln. so’m,
5-yil 300 mln. so’m.
Bunda 3 yil ichidagi pul tushumlari investitsiya summasidan kam, 4 yil ichidagisi esa ko’p. Bunday holatlarda investitsiyalarni qoplash davrini aniq belgilab olish uchun quyidagi ishlarni bajarish lozim:
• qaysi yillar orasida investitsiya summasi qoplanishini topish zarur.
Bizning misolda 3-4 yillar orasida;
• qoplanmagan summa miqdorini aniqlash kerak, bizning misolda bu
150 mln.so’mni (600-(100+ 150+200));
• aniqlangan qoplanmagan summani 4-yilgi pul tushumlari miqdoriga bo’lish kerak, ya’ni 150/300=0,5. Ko’rinib turibdiki qoplanmagan summa 4-yilning yarmida qoplanadi. Demak, bunda investitsiyalarni qoplash davri 3,5 yilni tashkil qiladi.
Investitsiyalarning buxgalteriya rentabelligi ROI (ingl. return on investment) ko’rsatkichi loyihalarini baholashning ikkinchi sodda (statik) ko’rsatkichi bo’lib, adabiyotlarda investitsiyaga o’rtacha foyda me’yori (IRR - ingl. average rate o f return), hisoblangan foyda me’yori (IRR - ingl. accounting rate of return), deb ham yuritiladi. Bu ko’rsatkich vositasida investitsiyalarga pul tushumlari asosida emas, balki buxgalteriya ko’rsatkichi bo’lgan firma daromadi miqdoriga asoslanib, baho beriladi.
Ko’rsatkichning nomidan xulosa qilish mumkinki, u buxgalteriya hisoboti bo’yicha firma daromadi o’rtacha miqdorini investitsiyalarning o’rtacha miqdoriga nisbatini ifodalaydi.
Bu ko’rsatkich quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
ROI = EBIT (1- T) / [ (С.y.b.-C.y.o):2] (6);¹¹
Bu erda: EBIT (ingl. earnings before interest and tax) - firmaning foiz va soliqlar to’lovlarini amalga oshirgunga qadar (yoki soliq to’lovlaridan keyingi, lekin foiz to’lovlarigacha) bo’lgan foydasi miqdori;
T - soliq stavkasi (koeffitsientda beriladi);
C.y.b., C.y.o. - aktivlarning yil boshidagi va yil oxiridagi qiymati. Bu ikkala miqdor o’rtasidagi farq investitsiya xarajatlari hajmini ko’rsatadi.
ROI ko’rsatkichining qo’llanishi uning hisoblangan darajasini tashkilot uchun standart bo’lgan rentabellilik darajalari bilan solishtirishga asoslangan. Agar bu ko’rsatkich tashkilot tomonidan standart deb qabul qilingan ko’rsatkichdan katta bo’lsa, loyiha ma’qul deb hisoblanaai.
Loyihalarni baholashning statik usullari loyiha bo’yicha qo’shimcha ma’lumotlar olish imkonini berishi bilan qadrlidir.
Ikkinchidan, aksiyadorlik kompaniyalarida bu ko’rsatkich menejerlarni investitsiyalashning aksiyadorlarni eng ko’p qiziqtiradigan buxgalteriya rentabelligi ko’rsatkichi bilan bog’liq bo’lgan variantlariga yo’naltiradi.
ROI ko’rsatkichi kamchiliklari uning afzalliklari aksini tashkil etadi. Ya’ni bu ko’rsatkich vositasida investitsiya loyihalari taqqoslanganda:
• pulning turli vaqtlarda qiymati bir xil bo’lmasligi e’tiborga olinmaydi;
• loyihalar turlicha muddat xizmat qilishi inkor qilinadi, ya’ni bir xil rentabellikka ega ikki loyihadan biri 5 yil, ikkinchisi 10 yil daromad olishini ta’minlashi bu ko’rsatkichda aks etmaydi.
Shuningdek, investitsiyalarning buxgalteriya rentabelligi firma boyligining real o’zgarishini xarakterlarnasdan, aksiyadorlar va «Chetdagi» boshqa shaxslarning talablariga mos natija olishga qaratilgan. Ko’rib chiqilgan investitsiya loyihalarini baholashning barcha usullarini birgalikda qo’llashgina loyihalarning samarali yoki samarasiz ekanligi to’g’risida aniq xulosa olish imkonin beradi.
Xulosa qilib aytganda, investitsiya loyihalari samaradorligini baholash uslublari deganda xarajatlarning foydaliligi va qoplanishi nuqtai nazaridan turli obyektlarga (loyihalarga, tadbirlarga) investitsiya qilishning maqsadga muvofiqligini aniqlash usullari tushuniladi. Investitsiyalar samaradorligini aniqlashda, ularning ayrim jihatlarinigina xarakterlaydigan alohida ko’rsatkichlardan foydalanish yetarli bo’lmaydi. Shu sababli investitsiya loyihalari samaradorligini baholash uchun bir necha uslublar va ko’rsatkichlar tizimidan foydalaniladi. Masalan, sof joriy qiymatni aniqlash uslubi, investitsiyalarning rentabellik darajasini aniqlash uslubi va boshqalar.

4.