Baholash ishi va investitsiyalar

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
8-rasm. Risklarni yuzaga keltiruvchi va ularning darajasiga ta’sir etuvchi 
omillar tasnifi
23
 
23
Tadqiqot natijalari asosida tuzildi. 
Tashqi omillar 
Ichki omillar 
 
Bevosita ta’sir etuvchi 
omillar 
Bilvosita ta’sir etuvchi 
omillar 
Korxona strategiyasi 
Resurslar va ularning 
ishlatilishi 
-
qonunchilikning 
o’zgarishi; 
-
raqobat; 
-
hamkorlar bilan o’zaro 
munosabat; 
-
soliq tizimi; 
-
korruptsiya; 
-
transport va tariflar. 
-
rahbar-xodimlar 
tajribasining 
etishmasligi; 
-
xodimlar malakasi 
pastligi; 
-
axborotning 
yoyilishi 
-
siyosiy vaziyat; 
-
faoliyat yuritilayotgan 
tarmoqning iqtisodiy 
holati;
-
tabiiy ofat; 
-
avariya va yong’in; 
-
o’g’irlik. 
Risklarni yuzaga keltiruvchi omillar 

---

28 
Risk ob’ektiv xususiyatga egaligidan kelib chiqib, unga ta’sir etuvchi 
omillarni yaxlit holda ko’rib chiqish lozim va ularni tadbirkorlik sub’ektlariga 
nisbatan ichki va tashqi
 
omillarga bo’lish mumkin (8-rasm).
Ta’kidlash joizki, ichki omillar korxona faoliyati bilan bevosita bog’liq 
bo’lsa, tashqi omillar korxonaning kundalik amaliyotiga xos bilim va xatolariga 
bevosita bog’liq bo’lmaydi. Lekin, bu holat tashqi omillarni ko’ra bilish, 
baholay olish zaruriyatlarini inkor eta olmaydi. 
Tashqi omillarni ikki guruhga bo’lib o’rganish maqsadga muvofiq: 
- bevosita ta’sir etuvchi omillar; 
- bilvosita ta’sir etuvchi omillar. 
Bevosita ta’sir etuvchi omillar riskka to’g’ridan-to’g’ri ta’sir etadi va 
bularga: qonunchilikning o’zgarishi; tadbirkorlikdagi raqobat; xo’jalik 
yurituvchi sub’ektlar bilan munosabatlarning o’zgarishi; soliq tizimining 
o’zgarishi; korruptsiya va reket kabi omillarni kiritish mumkin. 
Bilvosita ta’sir etuvchi omillar risklarga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir etmasa 
ham ularning o’zgarishiga ta’sir ko’rsatadi va bularga: siyosiy holat, xalqaro 
miqyosdagi voqealar (masalan, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi), faoliyat 
yuritilayotgan davlatning iqtisodiy nobarqarorligi, faoliyat olib borilayotgan 
sohaning iqtisodiy ahvoli, tabiiy ofatlar kabilarni kiritish mumkin. 
Tadbirkorlik riski darajasiga ko’proq ta’sir etuvchi omillarga quyidagilarni 
kiritish mumkin: soliq siyosati va rejimi; qonunchilik barqarorligi; transport va 
tariflar; korruptsiya; faoliyat olib borilayotgan davlatning iqtisodiy holati; 
faoliyat yuritilayotgan sohaning iqtisodiy ahvoli; inflyatsiya darajasi; siyosiy 
nobarqarorlik; tabiiy ofatlar; korxona strategiyasi; ma’lumotlar konfidentsialligi 
(tijorat sirining muhofazalanganligi).
Risk omillarining bir-biriga bog’liqligi asosan uning ustuvorligini namoyon 
qiladi: ma’lum bir omilning o’zgarishi boshqa omillar o’zgarishiga ham ta’sir 
etadi va shuning oqibatida ularning risk darajasiga ta’sirini ham o’zgartiradi.

---

29 
Risklar loyiha faoliyatining barcha bosqichlarida bo’lganligi sababli, loyiha 
risklarini boshqarish funktsiyasi loyiha tugagunga qadar davom etadi. Loyiha 
risklarini boshqarishda quyidagi masalalarga e’tibor qaratiladi: 
- loyiha risklarining tasnifi; 
- loyiha risklarini aniqlash va baholash usullari; 
- loyiha risklarini boshqarishning axborot ta’minoti; 
- risklarning monitoringi va istiqbolini belgilash;
- risklarni kamaytirish texnologiyalari; 
- risklarni boshqarishni tashkil etish; 
- risklarni boshqarish harajatlarining optimal darajasini asoslash va 
samaradorlikni baholash. 
Risklarni boshqarish risk va foyda miqdorini oqilona qo’shilmasini 
aniqlashga qaratilgan harakatlardir. Risklarni boshqarishning asosiy maqsadi - 
ularni pasaytirish hisoblanadi. 
Risklarni boshqarish quyidagi asosiy bosqichlarga bo’linadi: risk omilini 
aniqlash; risk omilini tahlil qilish va baholash; risklarni pasaytirish bo’yicha 
ishlarni rejalashtirish yoki risk oqibatlarini bartaraf etish; risklarni oldini olish va 
nazorat qilish; risklarni boshqarish usullarini tanlash va qo’llash; risk vaziyatlari 
va ularni oqibati haqida ma’lumot to’plash va kelajakka tavsiyalar ishlab 
chiqish. 
Risk omilini aniqlash deganda risk sababini, ya’ni loyihaga ta’sir qila 
oladigan voqea yoki vaziyatlarni aniqlash tushiniladi. 
Riskni boshqarishdan maqsad, eng avvalo, riskning oldini olishdir. Qaror 
qabul qilayotgan shaxs yuz berishi mumkin bo’lgan noxush voqealarning 
oqibatini yaqqol tasavvur etishi kerak. Bu uning keyingi harakatlarini belgilab 
beradi. Bank boshqaruvi xodimlari o’z ishlarini amalda joriy qilishlari uchun 
riskni oldini olish taktika va strategiyasini ishlab chiqishlari kerak. 
Risklarni boshqarishdagi asosiy vazifa – amaldagi bozor kon’yunkturasiga 
mos darajada risklarni minimallashtirish, kreditlash xizmatlari bozorida bank 
pozitsiyasini minimum saqlab qolishdir. Riskni boshqarishdagi asosiy yo’llar: 

---

30 
risklarni ajratish; risklarni loyiha ishtirokchilari o’rtasida taqsimlash; moddiy 
ta’minotni olish (garov); moliyaviy ta’minotni olish (kafolat yoki kafillik); 
risklarni kredit bo’yicha yuqori foiz stavkasiga ko’chirish; risklarni venchur 
kreditlashga qabul qilish; qarzlar bo’yicha yo’qotishlarni qoplash uchun 
fondlarni shakllantirish kabilardan iborat. Bu esa riskni boshqarish bo’yicha 
quyidagi ish yo’nalishlarini talab qiladi: har bir mijoz bo’yicha doimiy 
monitoring olib borish; ma’lum bir mijozning asosiy xo’jalik faoliyatiga 
aloqador tarmoq holatining doimiy monitoringini yuritish; kafolatni jalb qilish 
va tahlil etish; risk uchun kompensatsiya olish (garov, kafolat va boshqalarni 
amalga oshirish). 
Risklarni ajratish deganda moliyalashtirish manbalarining harakatidagi 
og’irlikni qarzdorning o’zi bilan birgalikda boshqa bir necha investorlar 
o’rtasida bo’linishi tushuniladi.
Riskni boshqarish choralari va usullarini tanlash juda muhim bosqich 
hisoblanadi. Aniq tanlangan usul doirasida aniq chora-tadbirlarni qo’llash 
mumkin. Bu bosqich loyihani amalga oshirishni boshlash haqidagi qarorni qabul 
qilishdan avval o’tkazilishi kerak. Tanlashda kechikish loyiha ishtirokchisi 
uchun jiddiy salbiy oqibatlarni keltirib chiqarishi yoki ishtirokchilar o’rtasida 
jiddiy kelishmovchiliklar kelib chiqishiga sabab bo’lishi mumkin. Riskni 
boshqarishda chora va usullarni optimal variantini tanlash barcha loyiha 
ishtirokchilari o’rtasida jiddiy muzokaralar bo’lishini talab qiladi. 
Riskni oldini olish va nazorat qilish bosqichida ma’lum reja va dasturlar 
asosida aniq tashkiliy-texnik tadbirlar ko’rib chiqiladi. Bu bosqichda quyidagi 
tadbirlar amalga oshiriladi: risklar monitoringi; riskni istiqbolini belgilash; 
tahdid soluvchi xatarlar haqida rahbarlarga ma’lumot berish va bu bilan bog’liq 
ko’rsatmalarni ishlab chiqish; riskni oldini olish va nazorat qilish dasturi 
doirasida maxsus tashkiliy-texnik tadbirlar.
Umuman olganda, yuqorida keltirilgan risklarning tasnifi shartli ravishda 
bo’lib, har bir loyiha uchun ahamiyatli risklarni aniqlash nuqtasiga yo’naltirish 
sifatida qaraladi. Bunday risklar aniq holatlarda mutaxassislar va ekspertlar 

---

31 
tomonidan tarmoqqa tegishliligi, ko’lami, tanlangan texnologiya, loyihani 
amalga oshirayotgan mamlakat va boshqa loyihaning o’ziga xos xususiyatlarini 
hisobga olgan holda aniqlanadi. Loyiha risklarining bir necha turlari mavjud. 
Ularning hech birini ta’siri jihatidan ahamiyatsiz va xavfsiz, deb bo’lmaydi. 
Loyiha risklari kichik bir texnologik yoki shu kabi mikrodarajadagi jarayondan 
tortib, to mamlakat, hatto, xalqaro miqyosdagi turli holatlar va hodisalarning 
o’zgarishiga bog’liq holda kelib chiqishi mumkin. 
Risklarni aniqlash va boshqarish uchun uni keltirib chiqaruvchi tashqi 
omillarni (moddiy resurslarga bo’lgan narxning tebranishi, iqtisodiy o’sish va 
kelgusi mahsulotga bo’lgan talabning o’sishi, inflyatsiya, bank foiz stavkasining 
o’zgarishi, texnologiyaning rivojlanishi, siyosiy holat, iqtisodiy siyosat, shu 
jumladan, soliq siyosati, ekologik qonunchilik, tabiiy omillar va boshq.) hamda 
ichki omillar (loyihalashtirilayotgan ob’ektning qurilish grafigi, joriy va 
ekspluatatsion xarajatlar, ishlab chiqarish quvvatlarining o’zlashtirilishi va 
boshq.) inobatga olish lozim bo’ladi.