Бакы Дювлят Университетинин

§ 3. Əməliyyat-axtarış hüququnun anlayışı, predmeti və metodları 
Əməliyyat-axtarış hüququnun hüququn müstəqil bir sahəsi kimi formalaşması ilə bağlı qeyd 
etdiklərimiz bizə imkan verir ki, onun anlayışını aşağıdakı kimi müəyyən edək. 
Əməliyyat-axtarış hüququ insan və cəmiyyəti cinayətkar qəsdlərdən müdafiə etmək məqsədi 
ilə əməliyyat-axtarış və əks-kəşfiyyat fəaliyyətinin əsas hissəsini, həmçinin cinayət-prosessual və 
cəza-icra fəaliyyətinin xüsusi güc və vasitələr tətbiq etmək (bir qayda olaraq, gizli), əməliyyat-
axtarış hərəkətləri həyata keçirmək və uyğun qərarlar qəbul etməklə bağlı olan tərəflərini və 
həmin növ hüquq fəaliyyətlərində cinayət törədilməsi ilə bağlı meydana gələn ictimai 
münasibətləri tənzimləyən normalar sistemidir. 
Verilən tərifdən göründüyü kimi, əməliyyat-axtarış hüququnun tənzimlədiyi ictimai 
münasibətlər eynicinsli olub, məhz cinayət axtarışını həyata keçirən fəaliyyətlə bağlı meydana 
gəlir. Dövlətin cinayətkar qəsdlərə qarşı qeyri-leqal üsullarla mübarizə fəaliyyəti uzun tarixi 
keçmişə malik olduğundan, onu təşkil edən ictimai münasibətlərin xüsusiləşərək eyni bir qrup 
halını alması təbiidir. Bu ictimai münasibətlərin uzun müddət qanuni tənzimləmə sahəsindən 
kənarda qalması, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, ideoloji və siyasi səbəblərdən irəli gəmişdir və bu 
onun müstəqil hüquq sahəsi kimi inkar edilməsi üçün heç də əsas ola bilməz. 
Hüquq nəzəriyyəsində bəzi hallarda oxşar hüquq sahələrinin predmetlərinin 
fərqləndirilməsində çətinliklər meydana çıxır ki, bu da əsasən hüquqi tənzimləməyə məruz qalan 
ictimai münasibətlərin dinamikliyi ilə əlaqədardır. 
Əməliyyat-axtarış hüququ dövlətlə vətəndaş arasında sonuncunun cinayət törətməsi, yaxud 
da buna kifayət qədər əsas olması ilə əlaqədar olaraq kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsi 
zərurətilə bağlı meydana gələn ictimai münasibətləri tənzimləyir. 
Əməliyyat-axtarış hüququnun predmetinin spesifik xüsusiyyətlərinin müəyyən edilməsi 
həm də ona görə zəruridir ki, cinayətin törədilməsi ilə bağlı meydana gələn münasibətlər həm də 
cinayət, cinayət-icra və s. hüquq sahələrinin predmetinə daxildir. 
«Əməliyyat-axtarış fəaliyyəti haqqında» Qanunun 1-ci maddəsinin hissəsində göstərilir ki, 
əməliyyat-axtarış fəaliyyəti müvafiq dövlət orqanları tərəfindən aşkar və qeyri-aşkar üsullarla 
qanunla müəyyən edilmiş tədbirlər vasitəsi ilə həyata keçirilir. Deməli, əməliyyat-axtarış hüququ 
ilə tənzimlənən münasibətlərin digər xüsusiyyəti onların qanunda öz əksini tapması və 
cinayətlərin aşkar edilməsi, qarşısının alınması üçün istifadə edilən xüsusi üsul və vasitələrlə 
(aşkar və qeyri-aşkar) qırılmaz bağlılığıdır. 
Buradan da belə qənaətə gəlmək olar ki, əməliyyat-axtarış hüququnun predmeti ən azı iki 
mühüm elementdən ibarətdir. Birinci element şəxsin cinayət törətdiyi ana qədər və ondan sonrakı 
davranışı, ikinci element isə əməliyyat-axtarış fəaliyyəti subyektlərinin əməliyyat-axtarış prosesi 
qarşısında dayanan vəzifələrin yerinə yetirilməsinə istiqamətlənən fəaliyyətidir. 
Deyilənləri nəzərə alaraq əməliyyat-axtarış hüququnun predmetini əməliyyat-axtarış 
fəaliyyəti sahəsində meydana gələn maddi hüquq münasibətləri, həmçinin həmin fəaliyyətin 

---

9 
səlahiyyətli subyektlərinin əməliyyat-axtarış hüquq normaları ilə tənzimlənən prosessual 
fəaliyyəti kimi müəyyən etmək olar. 
Əməliyyat-axtarış hüququ digər hüquq sahələri kimi, əməliyyat-axtarış fəaliyyəti sahəsində 
meydana gələn münasibətlərə səmərəli təsir etmək, tənzimləmək üçün hüquqi üsul və vasitələr 
sistemi tətbiq edir. Başqa sözlə desək, o, hüquqi tənzimləmə metodundan istifadə edir. Məlumdur 
ki, hüquq ədəbiyyatında hüquqi tənzimləmə metodu ilə bağlı prinsipcə bir-birindən fərqlənən iki 
yanaşma mövcuddur. Birinci yanaşma ondan ibarətdir ki, hər bir hüquq sahəsi tənzimləmə 
predmeti ilə yanaşı, xüsusi hüquqi tənzimləmə metoduna malikdir. İkinci yanaşmaya görə isə 
bütün hüquq sahələri eyni metoda malikdir və bu hüququn təbiətindən irəli gəlir
1
. 
Əməliyyat-axtarış hüququ Azərbaycan hüquq sisteminin tərkib hissəsi kimi universal 
hüquqi tənzimləmə metodlarından – sərəncam, icazə və qadağa – istifadə edir. Lakin bu o demək 
deyildir ki, əməliyyat-axtarış hüququnun yuxarıda qeyd etdiyimiz spesifik xüsusiyyətləri inkar 
edilir. Əksinə, bu zaman bir tərəfdən müxtəlif hüquq münasibətlərinin tənzimlənməsi üçün 
istifadə edilən metodların prinsipcə eyni olması, digər tərəfdən isə tənzimlənən münasibətlərin 
spesifik xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır. Məhz belə olan halda əməliyyat-axtarış hüququnun 
hüquqi tənzimləmə metodunun özünəməxsus xüsusiyyətlərini müəyyən etməyə imkan yaranır. 
Məsələn, əməliyyat-axtarış hüququnda eyni bir metodun digərinə münasibətdə (qadağanın 
icazəyə nisbətdə) tətbiq edilməsi və həmin metodların mənzil hüququnda tətbiqi ilə müqayiəsəsi 
göstərir ki, əməliyyat-axtarış hüququnda qadağa, mənzil hüququnda isə icazə metodu üstünlük 
təşkil edir. Təbii ki, bu, göstərilən hüquq sahələrinin tənzimləmə predmetlərinin spesifik 
xüsusiyyətlərindən irəli gəlir. 
Hüquq ədəbiyyatında icazə, sərəncam və qadağa metodlarının bir-birinə nisbətən asılı olaraq 
mülki-hüquqi, inzibati-hüquqi və cinayət-hüquqi tənzimləmə metodları fərqləndirilir
2
. Əməliyyat-
axtarış hüququ cəmiyyəti cinayətkar qəsdlərdən müdafiə edən hüquq sahələrinə aid olduğundan, 
hesab edirik ki, əməliyyat-axtarış hüququnda cinayət-hüquqi tənzimləmə metodu üstünlük təşkil 
edir. Bununla yanaşı onu da qeyd etmək lazımdır ki, hüquq ədəbiyyatında cinayət qadağasının 
yalnız cinayət-prosessual fəaliyyəti formasında həyata keçirilməsi ilə bağlı mövcud olan fikirlə 
artıq razılaşmaq mümkün deyildir. Çünki 28 oktyabr 1999-cu ildə qəbul olunmuş «Əməlyiyyat-
axtarış fəaliyyəti haqqında» Qanun cinayət qadağasının həm də əməliyyat-axtarış fəaliyyəti ilə də 
reallaşdırılmasına imkan yaradır. 
Beləliklə, ümumi cinayət-hüquqi metod əməliyyat-axtarış hüququna münasibətdə spesifik 
xüsusiyyətlər əldə etmiş olur. Həmin xüsusiyyətlər əməliyyat-axtarış fəaliyyətinin, onun 
tənzimləmə predmetinin xüsusiyyətlərindən irəli gəlir və aşağıdakı formalarda təzahür edir: 
1. Qadağa metodunun hüquqi tənzimləmə mexanizminin digər elementlərinə sərəncam və 
icazəyə münasibətdə üstünlük təşkil etməsi; 
2. Əməliyyat-axtarış münasibətlərinin xüsusiyyətləri və onların meydana gəlməsini, 
dəyişməsini, xitam edilməsini şərtləndirən faktların spesifikliyi; 
3. Qanunla və idarə aktları ilə müəyyən edilmiş və dövlət hüquq fəaliyyətinin yalnız bu 
növünə məxsus olan prosedur formaya malik olması; 
4. Qanunla vətəndaşların konstitusion hüquq və azadlıqlarının məhdudlaşdırılmasının 
nəzərdə tutulması. 
Bundan 
başqa, 
əməliyyat-axtarış 
hüququnun 
tənzimləmə 
metodunun 
digər 
özünəməxsusluğu ondan ibarətdir ki, əməliyyat-axtarış fəaliyyəti sahəsində qanunçuluq rejiminə 
riayət edilməsi üçün xüsusi prosedur forma nəzərdə tutulmuşdur. Qanunçuluq rejiminin mühüm 
aspektlərindən biri ondan ibarətdir ki, o, əməliyyat-axtarış hüquq normalarının ən düzgün və 
səmərəli formada həyata keçirilməsini və hüquq-mühafizə və xüsusi xidmət orqanlarının qeyri-
aşkar fəaliyyəti zamanı insanın – vətəndaşın hüquq və azadlıqlarının qorunmasını təmin etsin. 
Beləliklə, əməliyyat-axtarış hüququnun hüquqi tənzimetmə metodunu əməliyyat-axtarış 
hüquq münasibətlərinin spesifikliyi, əməliyyat-axtarış prosesinin məqsəd və vəzifələri ilə 

---

10 
müəyyənləşən, bir-biri ilə qarşılıqlı, asılı əlaqədə olan elementlərin toplusu kimi xarakterizə 
etmək olar.