Bank ishi va audit

Tijorat banklari likvidligining mohiyati va ahamiyati.
Banklar – bugungi o’tish davrida muhim moliyaviy institular hisoblanadi. Ular ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta’minlab, mablag’larni o’zida yig’adi va kerakli sohaga yo’naltiradi. Banklarning boshqa tashkilotlardan farqi va xususiyati shundan iboratki, u asosan o’zgalarning mablag’lari (jalb qilingan mablag’lar) evaziga bank operatsiyalarini amalga oshiradi va shuning uchun mablag’larni saqlash yuzasidan ular zimmasiga katta mas’uliyat yuklatiladi.
«Likvidlik» atamasi lotin tilidagi «likuidus» so’zidan olingan bo’lib, suyuq, oqib yuruvchi ma’nosini anglatadi. So’zning ma’nosi jihatidan yondashadigan bo’lsak, bu moddiy qimmatliklarning pul mablag’lariga oson realizatsiya bo’lishini va tez konvertatsiya qilinishini anglatadi. Lekin likvidlikka bir tomonlama yondashib bo’lmaydi.
Tijorat banklari likvidligi tushunchasi bu uning barcha kontragentlari oldidagi qarz va moliya majburiyatlarini o’z vaqtida va to’liq bajarish qobiliyatini anglatadi va bu qobiliyat bankning yetarli o’z kapital mablag’lariga ega bo’lishi, aktivlari tarkibi, muddati jihatidan passivlarning tarkibi va muddatiga mos kelishi bilan aniqlanadi.
Ma’lum davr mobaynida naqd pul tushumiga ega bo’lish va bozor talabi noaniq bo’lishi sharoitida mablag’larni jalb qilish va ularni joylashtirish bilan bog’liq bo’lgan operatsion faoliyatini amalga oshirish uchun bank likvidli mablag’larga muhtoj bo’ladi, ya’ni likvidli mablag’lar shunday aktivlarki, bular minimal yuqotish xatari bilan yoki umuman yuqotishlarsiz tez pulga aylanadigan aktivlardir.
Demak, bank likvidligi aholining bank tizimiga bo’lgan ishonchini shakllantiruvchi, ularning to’lovga layoqatligini tavsiflovchi asosiy omildir.
Agar tijorat banki o’zining qarz va moliyaviy majburiyatlarini o’z vaqtida va to’liq bajarish uchun yetarli darajada naqd pul mablag’lariga, boshqa likvidli aktivlarga va shuningdek, boshqa manbalardagi mablag’larini tez realizatsiya qilish imkoniyatiga ega bo’lsa u holda bank likvidli hisoblanadi. Bundan tashqari likvidlik zaxirasini shakllantirish ko’zda tutilmagan ixtiyoriy moliyaviy ehtiyojlar uchun zarurdir. Jumladan: kreditlarga bo’lgan talabning mavsumiy va ko’zda tutilmagan tebranishlarini kompensatsiyalash, omonat qoldig’i to’satdan kamayganda mablag’lar o’rnini to’ldirish va hokazo.
Jahon bank nazariyasida va amaliyotida likvidlik tushunchasiga «zaxira» va «oqim» sifatida qaraladi. Bunda likvidlikka «zaxira» sifatida qaralganda, konkret vaqt ichida ishlatilmagan zaxiralar hisobiga yuqori likvidli aktivlar foydasiga aktivlar tarkibini o’zgartirish yo’li bilan mijoz oldidagi majburiyatlarni bajara olish imkoniyatining hajmini aniqlashni o’z ichiga oladi.
Likvidlik «oqim» sifatida dinamika nuqtayi nazaridan tahlil qilinadi va bunda ma’lum davr ichida likvidlikning yuz bergan noxush darajasini o’zgartirish, aktiv va passivlarning mutanosib bandlarini samarali boshqarish evaziga likvidlikning obyektiv zaruriy darajasiga erishish (uni ushlab turish), qo’shimcha qarz mablag’larini jalb qilish, daromadlarni ko’paytirish evaziga bankning moliyaviy holatini mustahkamlash ko’zda tutiladi.
Bank likvidligining funksional mohiyatlari quyidagilarda ifodalanadi:
1. Bank likvidligi o’zlarining hisob va joriy raqamlaridan to’lovlarni amalga oshiruvchi va kredit olish uchun murojaat qilgan mijozlarning, shuningdek, depozitlardan o’z mablag’larini tasarruf qilayotgan omonatchilarning pulga bo’lgan talabini qondirishga qaratilgan.
2. Bank likvidligi bankning obro’si bilan o’zaro bog’liq bo’ladi, ya’ni bankda likvidlik bo’yicha muammolar bo’lmasa, u holda, kredit tashkilotining moliyaviy nobarqarorlik xataridan uzoqda yuruvchi mijoz uchun shu bank jozibali hisoblanadi.
3. Bank likvidligi zararli va foydasiz bo’lgan operatsiyalarning bajarilishini oldini olish maqsadida aktivlarni noo’rin sotmaslik imkoniyatini beradi.
Amaliyotda va nazariyada bank likvidligi uning daromadliligi bilan birgalikda ko’rib chiqiladi. Aktivlarni boshqarish jarayonida banklar doimiy ravishda «daromadliliklikvidlik» ko’rinishdagi qarama-qarshilikka duch keladilar. Bu yerda gap bitimlarni tuzish, moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish, daromad va risk o’rtasidagi mutanosiblikni tanlash jarayonida har bir iqtisodiy agent (xususan banklar) hal qilishi kerak bo’lgan asosiy muammo to’g’risida bormoqda.
Likvidlik holati ikki tomonlama xarakterlanadi:

• 
  Defitsit.
  
• 
  Ortiqcha.
  

Likvidlik krizisi haqida gapirilganda aynan unga bo’lgan defitsit nazarda tutiladi. Ammo bank likvidligining haddan tashqari yuqori bo’lishi ham bank uchun yaxshi holat hisoblanmaydi, chunki bunda o’tkazilayotgan operatsiyalar samarasizligi yoki faoliyat yuritmasligi holati yuz beradi.
Taniqli rossiyalik olim professor, i.f.d. O.I. Lavrushinning o’quv qo’llanmasida likvidlik tushunchasiga quyidagicha ta’rif beriladi: «Likvidlik – bu bank faoliyatining umumlashtirilgan jihatlaridan biri bo’lib, uning ishonchliligini anglatadi. Bank likvidligi – bankning omonatchilari va kreditorlari oldidagi o’z majburiyatlarini o’z vaqtida va to’liq bajarish qobiliyatini anglatadi».¹ Mazkur o’quv qo’llanmaning mualliflari tijorat banklari likvidli ekanligini bildiruvchi ikki belgilarning (ya’ni majburiyatlarni o’z vaqtida va yo’qotishlarsiz bajarish) mavjud bo’lishi bank faoliyati sifatini aniqlab beruvchi ko’pgina ichki va tashqi tartibdagi omillar bilan asoslanadi, deb hisoblaydilar.
Ichki tartibdagi omillar tarkibiga quydagilar kiradi:
– bankning mustahkam kapital bazasi, aktivlarning sifati;
– depozitlar sifati, me’yoriy darajada tashqi manbalarga bog’liq bo’lish;
– aktiv va passivlarning muddati bo’yicha mutanosibligi;
– to’g’ri yo’lga qo’yilgan menejment;
– birinchi darajali bank imidji.
Bankning mustahkam kapital bazasi deganda aktivlar bo’yicha xatarni qoplash va omonatchilar mablag’larini kafolatlash maqsadida o’z kapitalining absolyut qiymatiga ega bo’lishi tushiniladi. Bankning o’z kapitali asosini ustav fondi va har xil maqsadalar, shu jumladan, bankning moliyaviy barqarorligini ta’minlashga mo’ljallangan boshqa fondlar tashkil qiladi. Shaxsiy kapital qanchalik ko’p bo’lsa, bank likvidligi shuncha yuqori bo’ladi.
Bank likvidligiga ta’sir qiluvchi boshqa bir omil bu uning aktivlari sifati. Aktivlar sifati to’rtta kriteriy asosida aniqlanadi: likvidlilik, xatarlilik, daromadlilik va diversifikatsiyalanganlik. Likvidli aktivlar deganda aktivlarni realizatsiya qilish yoki qarzdor tomonidan qarzlarini so’ndirilishi natijasida ularni pul ko’rinishiga tez transformatsiyalanish qobiliyati tushiniladi.
Aktivlar likvidligining darajasi ko’p jihatdan ularning nima maqsadda ishlatilishiga bog’liq bo’ladi. Bankda pul ko’rinishida mavjud bo’lgan aktivlar asosan to’lov funksiyasini bajarish uchun ishlatiladi. Ssudalar, qimmatli qog’ozlar va investitsiya qilinadigan pul qo’yilmalari bank mijozining qisqa va uzoq muddatli ehtiyojlarini qondirishi mumkin.
Bu borada likvidlik darajasi jihatidan bank aktivlari bir qancha guruhlarga bo’linadi. Birinchi guruhni quyidagi yuqori darajali likvidli aktivlar tashkil qiladi: bankning kassa va vakillik hisob raqamidagi pul mablag’lari, bank portfelidagi qimmatli qog’ozlar.
Birinchi guruh aktivlar hajmini ushlab turish bank likvidligini ta’minlashning ajralmas va zaruriy sharti hisoblanadi.
Likvidlik darajasi bo’yicha aktivlarning ikkinchi guruhini jismoniy va yuridik shaxslarga berilgan qisqa muddatli ssudalar, banklararo kreditlar, faktoring operatsiyalari, aksionerlik jamiнatlarшning tijorat qimmatli qog’ozlari tashkil qiladi. Bu aktivlarni pul shakliga keltirish uchun nisbatan ko’proq muddat kerak bo’ladi.
Likvidlik darajasi jihatidan aktivlarning uchunchi guruhi uzoq muddatli qo’yilmalar va investitsiyalar, uzoq muddatli ssudalar, lizing operatsiyalari, qimmatli qog’ozlarga qilingan uzoq muddatli investitsiyalarni o’z ichiga oladi.
Va nihoyat, aktivlarning likvidlik darajasi bo’yicha to’rtinchi guruhi ham mavjudki, bunda ular nolikvid aktivlar hisoblanib, muddati o’tgan ssudalar, ba’zi bir turdagi qimmatli qog’ozlar, bino va inshootlar ko’rinishda bo’ladi.
Aktivlar sifati kriteriysi bo’lgan xatarlilik – bu aktivlarni pul shakliga aylantirish jarayonida zarar ko’rish mumkinligini bildiradi.
Aktivlar xatarining darajasi ularning ma’lum bir turlariga xos bo’lgan ko’pgina omillarga bog’liq bo’ladi. Masalan, ssudalar xatari qarz oluvchining moliyaviy holati, kreditlash obyektlarining maqsadi, ssuda hajmi, kreditni berish tartibi va uni sundirish va hokazolar bilan asoslangan.
Qimmatli qog’ozlarga qilingan qo’yilmalar xatari emitentlarning moliyaviy barqarorligi, qimmatli qog’ozlarni chiqarish va sotish mexanizmi, birjada kotirovka qilinish qobiliyati va boshqalarga bog’liq.
Aktivlar xatarlilik darajasining turkumlanishi har xil mamlakatlar va har xil maqsadlar uchun bir xil bo’lmaydi.
Jahon amaliyotida kapitalning yetarliligini baholash uchun Bazel kelishuvining tavsiyalaridan foydalaniladi va bunga ko’ra riskka tortilgan aktivlar to’rt guruhga ajratiladi. O’zbekiston Respublikasining hozirgi bank amaliyotida Markaziy bankning 2000-yil 26-apreldagi 420-sonli tartibiga asosan aktivlar risklilik darajasi bo’yicha 4 guruhga bo’linadi (0 %, 20 %, 50 % va 100 %). Mamlakatimiz bank tizimi kredit portfelini baholash maqsadida xatarning har xil darajalarini aniqlash yo’li bilan kreditlar 5 ta guruhga ajratiladi.
Aktivlarni mazkur kriteriy bo’yicha turkumlanishi yuzasidan har xil mamlakatlarning konkret amaliyotiga bog’liq bo’lmagan yagona prinsipial tartib borki, u bank likvidligining aktivlar xatariga bog’liqligini o’rnatish imkonini beradi. Bank aktivlarining yalpi xatari qancha yuqori bo’lsa, bank likvidligi shuncha past bo’ladi.
Aktivlar daromadliligi ular sifatining kriteriysi hisoblanib, aktivlarning ishga layoqatliligini va effektivliligini bildiradi, ya’ni bunda daromad topish qobiliyati mavjud bo’lib, bankni rivojlantirish va kapital bazasini mustahkamlash uchun imkoniyat mavjud bo’ladi.
Daromadlilik jihatidan bank aktivlari ikki guruhga bo’linadi: daromad keltiruvchi va daromad keltirmaydigan aktivlar. Daromad keltiruvchi aktivlar ulushi qancha yuqori bo’lsa, daromad hajmi ham shuncha ko’p bo’ladi va bu o’rinda bankning o’z kapital bazasini mustahkamlash imkoniyati kengayadi. Bu esa bank tomonidan o’z zimmasiga olgan xatarlarga shiddat bilan bardosh bera olish imkoniyatiga ega bo’lishini anglatadi.
Shu bilan bir qatorda, bank aktivlari tarkibini daromadlilik darajasi jihatdan tartibga solishda ehtiyot bo’lish kerak, chunki haddan tashqari daromadlikka intilish aktivlarining yo’qotilishiga va likvidlikning pasayishiga olib keladi.
Bank resurslarini har xil sohalarga joylashtirilganlik darajasini ko’rsatuvchi diversifikatsiya ham aktivlar sifatining kriteriysi hisoblanadi. Aktivlar qanchalik diversifikatsiyalangan bo’lsa, bank shunchalik likvidli hisoblanadi.
Bank depozit bazasining sifati ham bank likvidlik darajasini belgilovchi muhim omillardan biri hisoblanadi. Jismoniy va yuridik shaxslarning mablag’larini bank tomonidan vakillik hisob raqamlariga, muddatli va jamg’arma omonatlariga jalb qilish orqali depozit bazasi shakllantiriladi. Depozitlar (talab qilib olinguncha, jamg’arma va muddatli) barqarorligi ular sifatining kriteriysini belgilab beradi. Depozitlarning barqaror qismi qancha ko’p bo’lsa, bank likvidligi shuncha yuqori bo’ladi, chunki aynan shu qismda resurslar bankdan chiqib ketmaydi. Depozitlar barqaror qismining ko’payishi bankning likvidli aktivlarga bo’lgan ehtiyojini kamaytiradi, ya’ni bunda majburiyatlar tiklanishi yuz beradi.
Xorijiy tadqiqotchilar tomonidan o’tkazilgan tahlillar talab qilib olinguncha bo’lgan depozitlar ko’proq barqaror emasligini ko’rsatgan. Depozitning mazkur turi foiz stavkasiga bog’liq emas. Uning u yoki bu bankka tegishli bo’lishi ko’p jihatdan quyidagi faktorlarga bog’liq bo’ladi: mijozlarga taklif qilinadigan xizmatlarning turli xil bo’lishi va bankning mijozga yaqin joylashishi. Shuning uchun mijoz bankda yuqoridagi talablarni qanoatlantiruvchi hisob raqamlarni ochish bilan bir qatorda doimiy ravishda mablag’larni tasarruf qilish va to’ldirish orqali bank bilan uzoq muddatli aloqa o’rnatadi.
Xorij tadqiqotchilarining tahliliga ko’ra jamg’ariluvchi va muddatli depozitlar yuqori darajadagi barqarorlika ega bo’lishi ko’rsatilgan. Bu turdagi depozitlarning ma’lum bir bankda mavjud bo’lishiga foiz stavkasining miqdori katta ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun bu depozitlar har xil banklar tomonidan o’rnatiladigan foiz stavkalarning ma’lum bir tebranishlari yuz bergan holda, migratsiya ta’siri ostida bo’ladi.
Shu bilan birga bank likvidligi banklararo kreditlardan tashkil topgan tashqi manbalardan bog’liq bo’lishi bilan ham asoslaniladi. Banklararo kreditning belgilangan miqdorda mavjud bo’lishi bank likvidligiga xavf solmaydi, balki likvid aktivlarga bo’lgan qisqa muddatli tanqisliklarni bartaraf qilish imkoniyatini yaratadi. Lekin banklararo kreditlar jalb qilingan resurslar tarkibida asosiy o’rinni egallasa, banklararo bozordagi salbiy konyunktura bankni inqirozga uchratishi mumkin.
Aktivlarning passivlar bilan miqdori va muddati bo’yicha mos kelishi bank likvidligiga jidiy ta’sir qiladi. Bank o’z mijozi oldidagi majburiyatlarini bajarishda omonatchilar tomonidan taqdim qilingan mablag’larning muddati, shu mablag’larni investitsiya qilish muddatiga mutanosib bo’lishi lozimligi yuzasidan kelishib olganligini anglashi lozim. Jalb qilingan resurslar hisobiga ishlayotgan banklar tomonidan bu qoidaning inkor qilinishi kreditorlari oldidagi majburiyatlarini to’liq va o’z vaqtida bajara olmaslik holatiga olib keladi. Albatta, barcha depozitlar birdaniga tasarruf qilinmaydi, ularning ma’lum bir qismi boshqa omonatlar tushumi hisobiga tiklanadi, ammo aktiv va passivlarning asosiy ulushi uchun bu qoidaga rioya qilinishi zaruriy hisoblanadi.
Bank likvidlik darajasi bog’liq bo’lgan ichki faktorlardan biri bu menejment, ya’ni bank faoliyati, shu jumladan, likvidlikni boshqarish tizimi. Bankni boshqarish sifati bank siyosati mavjudligi va uning mohiyatida; strategik va joriy muammolarni yuqori darajada hal qilish imkoinini beruvchi tashkiliy tuzilmaning mavjud bo’lishida; bankning aktiv va passivlarini boshqarishning munosib mexanizmini shakllantirishda; muhim qarorlarni qabul qilish bilan bog’liq bo’lgan jarayonlarning mohiyatini to’g’ri anglashda o’z ifodasini topadi.
Menejment yuqori darajada bo’lishi uchun yuqori toifali mutaxassislarga ega bo’lish, kerakli ma’lumotlar bazasini yaratish lozimligi va eng asosiysi bank faoliyatini boshqarishning ilmiy tizimini tashkil qilish muhimligi bank rahbariyati tomonidan to’g’ri anglab olinishi lozim.
Bank likvidligini ta’minlovchi faktorlardan yani biri bu bank imidji. Agar bank yaxshi imidjga ega bo’lsa, mablag’larni jalb qilish borasida boshqa banklarga nisbatan afzalliklarga ega bo’ladi va bu bilan likvid mablag’larga bo’lgan tanqisligini bartaraf qilish imkoniyati mavjud bo’ladi.
Bir holatda bank likvidligi muammosini depozitlar bazasining tarkibi va sifati, ikkinchi holatda aktivlar sifati va uchinchi holatda menejment hal qilsa, boshqa holatlarda bir qancha faktorlar majmuyi hal qilishi mumkin. Shuning uchun bank likvidligi muammosi ko’p faktorli ekanligini tan olish bilan bir qatorda, uning individualliligini va ma’lum bir banklar uchun muhim hisoblangan nozik tomonlarini aniqlab olishni hisobga olish muhim hisoblanadi.
Yuqorida ta’kidlab o’tkanimizdek, bank likvidlik holati bank faoliyatidan tashqarida yotuvchi bir qator tashqi faktorlarga ham bog’liq.
Bu omillar tarkibiga quyidagilar kiradi:
– mamlakatning umumiqtisodiy va siyosiy holati;
– qimmatli qog’ozlar bozori va banklararo bozorning rivojlanganligi;
– qayta moliyalash tizimining tashkil qilinishi;
– mamlakatimiz Markaziy bankining nazorat funksiyalari effektivligi.
Mamlakatning umumsiyosiy va iqtisodiy holati bank tizimining muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatishi va bank operatsiyalarini rivojlantirish uchun sharoit yaratib beradi, bank faoliyati iqtisodiy asoslarining barqarorligini ta’minlaydi, mahalliy va xorijiy investorlarning bankka bo’lgan ishonchini mustahkamlaydi. Sanab o’tilgan shart-sharoitlarsiz banklar muqobil depozit bazasini shakllantirish, operatsiyalarning rentabelligiga erishish, instrumentlar majmuyini rivojlantirish, aktivlar sifatini oshirish va boshqarish tizimini takomillashtirish imkoniyatiga ega bo’lmaydilar.
Qimmatli qog’ozlar bozorini rivojlantirish natijasida banklarda daromadlilikda yo’qotishlarsiz sharti bilan likvidli aktivlarni shakllantirishning eng qulay usuli ta’minlanadi. Chunki ko’pchilik xorijiy mamlakatlarda bank aktivlarini pul mablag’lariga aylantirishning eng qisqa yo’li fond bozorlarining faoliyat ko’rsatishi bilan bog’liq.
Banklararo bozorning rivojlanishi bo’sh pul resusrlarini banklar o’rtasida tez qayta taqsimlash imkonini beradi. Bank o’zining likvidligini ta’minlash uchun banklararo bozordan har xil muddatga, shu jumladan, bir kunga mablag’larni jalb qilishi mumkin. Banklararo bozordan mabalag’rni olish tezligi umumiy moliyaviy konyunkturadan, banklararo bozorning tashkil qilinishiga va bank obro’siga bog’liq bo’ladi.
Demak, bank likvidligi bu doimiy ravishda harakatda bo’luvchi ko’pgina faktorlarga bog’liq bo’lgan bank faoliyatining sifat xarakteristikasidir. Shuning uchun bank likvidligi o’zining xususiyati jihatidan muqobil faktorlar va tendensiyalarning ta’siri ostida xarakterlanuvchi va sekinlik bilan vujudga keluvchi dinamik holatni ifodalaydi.