Bank-moliya xizmatlari
-rasm. Hujjatli inkasso orqali hisob-kitoblarni amalga oshirishi tartibi
Yüklə 115,75 Kb.
|
|
3-rasm. Hujjatli inkasso orqali hisob-kitoblarni amalga oshirishi tartibi
Bu yerda: (1) – oldi-sotdi shartnomasini imzolash; (2) – mol yetkazibberuvchi tovarlarni jo‘natadi; (3) – mol yetkazib beruvchi tovarlar bilan bog‘liq bo‘lgan hujjatlarni o‘zining bankiga uzatadi; (4) – mol yetkazib beruvchining banki tovarlar bilan bog‘liq bo‘lgan hujjatlarni tekshiradi va qabul qilib oladi (agar hujjatlarda xatoliklar mavjud bo‘lsa, u holda hujjatlar to‘g‘rilash uchun mol yetkazib beruvchiga qaytariladi); (5) – mol yetkazib beruvchining banki tovarlar bilan bog‘liq bo‘lgan hujjatlarni sotib oluvchining bankiga inkasso uchun jo‘natadi; (6) – sotib oluvchining banki tovarlar bilan bog‘liq bo‘lgan hujjatlarni inkassoga qabul qiladi; (7) – sotib oluvchining banki tovarlar bilan bog‘liq bo‘lgan hujjatlarni kelib tushganligi to‘g‘risida sotib oluvchini xabardor qiladi; (8) – sotib oluvchi to‘lov topshiriqnomasi yozadi; (9) – sotib oluvchining banki to‘lov topshiriqnomasiga asosan to‘lovni amalga oshiradi; (10) – sotib oluvchining banki tovarlar bilan bog‘liq bo‘lgan hujjatlarni sotib oluvchiga beradi; (11) – mol yetkazib beruvchining bankiga to‘lovni amalga oshirilganligi to‘g‘risidagi xabar yetkaziladi; (12) – mol yetkazib beruvchining banki to‘lov summasini mol yetkazib beruvchining joriy schyotiga o‘tkazadi; (13) – mol yetkazib beruvchining joriy schyotidan ko‘chirma. 3-rasmdan ko‘rinadiki, hujjatli inkassoda sotib oluvchini to‘lovni o‘z vaqtida amalga oshirishga undovchi o‘ziga xos bosim o‘tkazish imkoniyati mavjud. Ya’ni, sotib oluvchining banki to‘lov amalga oshirilmasdan turib, tovarlar bilan bog‘liq bo‘lgan hujjatlarni sotib oluvchiga bermaydi. Sotib oluvchi esa, hujjatlarni olmasa tovarni ola olmaydi. Tovarni o‘z vaqtida olmaslik, birinchidan, sotib oluvchining ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi; ikkinchidan, ortiqcha harajat qilishiga sabab bo‘ladi. Chunki tovarni omborxonalarda yoki tovar stansiyalarida turib qolganligi uchun sezilarli miqdorda penya to‘lashga to‘g‘ri keladi. Fikrimizcha, hujjatli inkasso vositasida amalga oshiriladigan naqd pulsiz hisob-kitoblarga xos bo‘lgan asosiy kamchilik – bu to‘lovning kafolatlanmaganligidir. Shu sababli, bir-birini yaxshi bilgan va doimiy aloqada bo‘lgan hamkor korxonalar o‘rtasida hujjatli inkassodan foydalanishni maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz. Respublikamiz xo‘jalik amaliyotida tijorat veksellari muomalasi mavjud emas. Bu esa, naqd pulsiz hisob-kitoblarning sof inkasso shaklidan foydalanish imkonini bermaydi. O‘z navbatida, sof inkassoning mavjud emasligi naqd pusiz hisob-kitob shakllaridan foydalanish amaliyotini takomillashtirishga sabiy ta’sir ko‘rsatadi. Tijorat veksellarini indossament orqali boshqa shaxslarga uzatishning mumkinligi ularning korxonalar o‘rtasidagi debitor-kreditor qarzdorlikni kamaytirishdagi ahamiyatini oshiradi. Shu sababli, sof inkasso ham debitor- kreditor qarzdorlikni kamaytirishda o‘ziga xos o‘rin tutadi 1 Garchi naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilish to‘g‘risidagi me’yoriy- huquqiy hujjatlarda, avvalo Nizomda hisob-kitob cheklaridan foydalanishga ruxsat 1.Xalqaro bank amaliyotida vekselni uchinchi shaxsga uzatish huquqini beruvchi maxsus yozuv indossament deb ataladi. Respublikamiz amaliyotida “indossament” so‘zi o‘rniga ko‘pchilik hollarda “alonj” so‘zi ishlatiladi. Vekselni uchinchi shaxsga uzatgan sub’ekt indossant deb, vekselni indossantdan qabul qilib olgan shaxs esa indossat deb ataladi. etilgan bo‘lsada, mamlakatimiz xo‘jaik amaliyotida yuridik shaxslar o‘rtasidagi hisob-kitoblarda qo‘laniladigan hisob-kitob cheklari mavjud emas. 1996 yilga qadar yuridik shaxslar o‘rtasidagi hisob-kitoblarda qo‘laniladigan hisob-kitob cheklari mavjud edi. Ushbu cheklar limitlashtirilgan chek daftarchalari ko‘rinishida bo‘lib, bunda cheklar summasi alohida schyotda deponent qilinar edi. Chek mol yetkazib beruvchining bankiga taqdim etilishi bilan to‘lanar edi. To‘lov amalga oshirilgandan keyin mol yetkazib beruvchining banki chekni debetli avizo bilan sotib oluvchining bankiga jo‘natar edi. Sotib oluvchining banki chek summasini deponent qilingan mablag‘lar hisobidan to‘lab berardi. Ammo 1996 yilga kelib deponentlangan mablag‘lar miqdoridan sezilarli darajada katta bo‘lgan summaga yozilgan hisob-kitob cheklari muomalada paydo bo‘ldi. Fikrimizcha, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan hisob-kitob cheklari muomalasining vaqtinchalik to‘xtatilishi ana shu sabab bilan izohlanadi. Shuni tan olish kerakki, limitlashtirilgan chek daftarchalariga asoslangan naqd pulsiz hisob-kitoblarga xos bo‘lgan asosiy kamchilik shundan iborat ediki, unda sotib oluvchiga tegishli mablag‘larini uning xo‘jalik aylanmasidan chiqib qolishi yuz beradi. Buning sababi shundaki, deponentlangan pul mablag‘idan sotib oluvchi korxona foydalana olmaydi, tijorat banki esa, deponentlangan mablag‘ga foiz to‘lamaydi. Ammo mazkur hisob-kitob cheklarida to‘lov kafolatlangan edi. Bu esa, hisob-kitob cheklarining xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasidagi debitor- kreditor qarzdorlik hajmini qisqartirishdagi ahamiyatini oshiradi. 1-paragraf bo‘yicha xulosalar: – respublikamiz amaliyotida naqd pulsiz hisob-kitob shakllarining sof inkasso, hisob-kitob cheklari, banklarning orderli cheklari kabi mustaqil shaklari mavjud emas; – respublikamiz amaliyotida qo‘llanilayotgan to‘lov topshiriqnomalari vositasidagi hisob-kitoblar qator kamchiliklarga ega; – ta’minlangan hujjatlashtiirlgan akkreditivlarda sotib oluvchilarga tegishil pul mablag‘larining xo‘jalik aylanmasidan chiqib qolishi yuz bermoqda. Naqd pulsiz hisob-kitob shakllaridan foydalanish amaliyotini tahlil qilish va baholashni har bir naqd pulsiz hisob-kitob shaklining umumiy to‘lov aylanmasidagi ulushini aniqlashdan boshlaymiz. Buning sababi shundaki, har bir shakl o‘ziga xos afzallik va kamchiliklarga ega bo‘lib, ulardan foydalanish ko‘lamining o‘zgarishi xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning moliyaviy-xo‘jalik faoliyatiga faol ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, to‘lov talabnomasi vositasidagi hisob- kitoblar hajmining oshishi mol yetkazib beruvchi xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning faoliyatiga, pul oqimiga nisbatan salbiy ta’sirning mavjud ekanligidan dalolat beradi. Chunki to‘lov talabnomalari mahsulot yetkazib berilgandan keyin uning summasini undirish maqsadida qo‘yiladi. Mahsulot summasining o‘z vaqtida undirilmasligi xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning debitor qarzdorligining oshishiga olib keladi va shuning asosida ularning moliyaviy holatiga nisbatan salbiy ta’sirni yuzaga keltiradi. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasida debitor-kreditor qarzdorlik muammosi mavjud bo‘lgan sharoitda hujjatlashtirilgan akkreditivlar vositasidagi naqd pulsi hisob-kitoblar hajmining oshishi muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki akkreditivlarda yetkazib berilgan mahsulotlar va ko‘rsatilgan xizmatlar yuzasidan to‘lov kafolatlangan bo‘ladi. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasidagi debitor-kreditor qarzdorlikni qisqartirish muammosi mavjud bo‘lgan sharoitda to‘lovlarni kafolatlash imkonini beradigan naqd pulsiz hisob-kitob shakllaridan foydalanishga ustuvor darajada ahamiyat berish muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. Quyidagi jadval ma’lumotlari orqali naqd pulsiz hisob-kitob shakllarining umumiy to‘lov aylanmasidagi ulushining holati va dinamikasini ko‘rib chiqamiz. |