BəRDƏliləR

“Bərdə nə gözəldir, necə qəşəngdir, 

Yazı da, qışı da güldür, çiçəkdir. 

İyulda dağları lalələr səpər,  

Qışını baharın nəsimi öpər. 

O yaşıl meşəsi cənnətə bənzər, 

Şən ətəklərinə bağlamış kövsər. 

Söyüdlük çöllərə vermişdir zinət, 

Ağ bağı elə bil həqiqi cənnət. 

Qırqovul yuvası hər sərv ağacı, 

Oxuyur kəkliyi, ötür turacı. 

---

 

12

Səssizlik içində dincəlir gülşən, 

Torpağı silinmiş qayğı, kədərdən. 

Reyhanı yaşıldır illər uzunu, 

Hər çeşid naz-nemət bürümüş onu. 

Yem üçün quş gələr bu gözəl yurda, 

İstəsən “quş südü” taparsan burda. 

Torpağı yoğrulmuş qızıl suyundan, 

Elə bil hər yanda bitmiş zəfəran. 

O yaşıl yerləri dolaşıb gəzsən, 

Şənlikdən başqa bir xəyal görməzsən”. 

 

Bərdəni tərənnüm edən ulu şair bu zəngin şəhərin yerləşdiyi mə-

kanın bənzətmə və poetik ümumiləşdirmələrlə mənzərəsini yaratmışdır. 

Nisbətən son dövrün mənbələrində də Bərdə haqqında məlumatlar 

verilmişdir. Məsələn, Abbasqulu ağa Bakıxanov Bərdənin öz dövründəki 

görkəmi və vəziyyəti haqqında qısa məlumat vermişdir.  

Yusif Vəzir Çəmənzəminli qeyd etmişdir ki, “min sənə  əvvəl 

Bərdə bağlı-bağçalı, gözəl bir şəhər idi. Çoxlu hamamlar, karvansaralar, 

bazarlar şəhəri zinətləndirirdi...”. 

Qədim tarixi mənbələrin və  tədqiqat  əsərlərinin araşdırılması  nə-

ticəsində belə bir qənaətə gəlmək olur ki, Bərdə Qafqaz Albaniyasının ge-

niş düzənlik əraziyə, əkinə yararlı torpaqlara, təbii və süni su hövzələrinə 

malik olan Uti nahiyəsində, Kür çayı ilə  Tərtər çayının arasında yerləş-

mişdir. İki tərəfdən çaylar, digər tərəflərdən böyük göl və ucsuz-bucaqsız 

meşələr, otlaqlar, əkinlər və bağlarla əhatə olunan Bərdə Uti nahiyəsinin, 

eyni zamanda Albaniyanın mərkəzində yerləşmiş,  ətrafda olan həm dü-

zənlik, həm də dağlıq hissələrin təbii sərvətləri ilə  əhatədə olmuş,  əhali 

qeyd edilən təbii şərait və sərvətlərdən bəhrələnmişdir. Ərazicə beşinci iq-

limdə yerləşən, təbii-coğrafi cəhətdən özünəməxsus müsbət xüsusiyyətlə-

rə malik olan Bərdədə müxtəlif təsərrüfat növləri inkişaf etmiş, burada sə-

nətkarlığın meydana çıxmasına zəmin yaranmış  və bütün bunlar şəhərin 

əmələ gəlməsi və inkişafında mühüm rol oynamışdır. 

Beləliklə,  əlverişli təbii  şəraitə  və strateji mövqeyə malik olan 

Bərdə  ərazisində  təsərrüfatın, sənətin yüksək inkişafı  zəminində  şəhər 

əmələ  gəlmişdir.  İndiki Bərdə  şəhərinin  şimal-qərbində yerləşən “Şortə-

pə” e.ə. III minillikdə yaşayış məskəni, e.ə. IV əsrdən etibarən şəhər ol-

muşdur. 

Tarixən qədim olan hər bir şəhərin adının etimologiyası  tədqiqat 

obyekti kimi böyük maraq doğurur. Bu baxımdan Bərdə şəhəri də diqqəti 

cəlb edən obyektdir. Bərdənin adının tarixi mənbələrdə çəkilməsi ilə əla-

qədar araşdırmalarımızı, “Bərdə” toponimi və adının etimologiyası ilə 

bağlı mənbə məlumatlarını və tədqiqatçıların fikirlərini müqayisəli şəkil-

də təqdim edirik.  

Fikrimizcə, özündə şəhərin tarixi keçmişini əks etdirən Bərdə adı-

---

 

13

nın zaman-zaman inkişaf və  tənəzzüllə bağlı  məruz qaldığı  dəyişikliyi, 

adın mənasını öyrənməklə tarixi adın səciyyəvi xüsusiyyətini, müasirlikdə 

rolunu qiymətləndirməyin tədqiqat üçün əhəmiyyəti olacaq. 

Bərdə şəhərinin adı ilə bağlı ən qədim yazılı məlumat ilk orta əsr-

lərə aid olan alban, erməni və gürcü mənbələrində saxlanmışdır.  

M.Kalankatlının “Albaniya tarixi” əsərində Bərdənin (Partav) adı 

daha çox çəkilir, onun tarixi coğrafiyasına, siyasi, iqtisadi, mədəni həyatı-

na dair geniş məlumatlar verilir, lakin Bərdə sözünün etimologiyası haq-

qında məlumata rast gəlinmir. Bərdənin adı ilk olaraq orta əsr gürcü mən-

bələrində  qədim gürcü əfsanələri  əsasında  şərh edilir. Gürcü tarixçisi 

Leonti Mrovelinin “Kartli çarlarının həyatı” adlı xronikasında Bardos haq-

qında söylənilən rəvayətin Bardiyaya (Bərdəyə) aid olduğu qeyd edilir. 

Bərdənin adı ulu dastanımız Dədə Qorqud əsərində  də  çəkilir. 

Doqquzuncu Oğuznamədə deyilir: “...Qorqud Begil adında bəyi razı saldı, 

özü ona qılınc verdi, barmağına qolçaq taxdı, əmr etdi cəsur at gətirdilər, 

onun yurtunu çıxardı  və  bəyi Bərdə  və  Gəncəyə göndərdi ki, oğuz ilini 

(elini-müəllif) qorusun”. 

Orta əsrlər ərəb və fars mənbələrində Bərdənin adı dəfələrlə çəki-

lir, lakin onlarda da “Bərdə” toponimi izahını tapmır. Yalnız Yaqut əl-Hə-

məvi üç yerdə “Bərdə” adlı  məntəqənin olduğunu qeyd edir və “Bərdə” 

toponiminin etimologiyasını açmağa səy göstərir. O, “Bərdə” sözünün 

fars mənşəli “Bərdədar” olub, “əsir etmə yeri” mənası verdiyini bildirir. 

Sonra şərh edir ki, hökmdarlar ətraf yerlərdən tutduqları əsirləri dustaq ki-

mi burada saxlayırdılar. Hətta bəziləri bu fikri ifratlaşdırıb yazır ki, “əya-

lətlərdən tutduqları əsirləri gətirib burada məskun edirdilər”. Əvvəla, Ya-

qut əl-Həməvidən əvvəl və sonra heç bir müəllif “Bərdə” toponimini dus-

taq saxlanılan yer kimi qeyd etmir. Eyni zamanda, Bərdənin yerləşdiyi 

ərazi yalnız həbsxana üçün əlverişli yer ola bilməzdi ki, şəhərin adlandı-

rıla bilinəcək başqa əlamətlərini üstələyə bilsin. Bu da istisna deyildir ki, 

qədim  şəhərlərin hər birinin, o cümlədən Bərdənin dustaq saxlanılan 

həbsxanası olmuşdur. Tarixən möhkəm mühafizəli həbsxanası ilə məşhur 

olan  şəhərlər də  məlumdur, lakin “Bərdə” toponiminin etimologiyasını 

bununla bağlamaq üçün əsas yoxdur. 

Bərdə sözünün fars dilində olan hərfi tərcüməsi qul, kölə olsa da, 

“bərdədar” bar verən, bol məhsul verən, həmçinin xeyir verən, mənfəət 

verən mənasında işlədilir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Bərdə sözünün 

fonetik kökü “bərd”  ərəbcə bir mənada daş, ikinci mənada soyuq, sərin 

sözündən ibarətdir. 

Orta  əsr tarixçi və coğrafiyaşünası  Əbd-ər-Rəşid  əl-Bakuvinin 

“Abidələrin xülasəsi və qüdrətli hökmdarın möcüzələri” əsərində də “Bər-

də” toponimi haqqında məlumat verilir.  

Qeyd etmək lazımdır ki, adları  çəkilən mənbələrdə  Bərdə adının 

---

 

14

etimologiyası haqqında məlumat verilməməsi müxtəlif mülahizə və fikir-

lərin meydana çıxmasına səbəb olmuşdur. Burada Bərdə adının etimologi-

yası ilə bağlı maraqlı araşdırmaların məğzini tarixi ardıcıllıqla təqdim et-

məyi məqsədəuyğun sayırıq. 

Mənbələrdə qədim dövrdə şəhərin necə adlandırıldığı barədə mə-

lumat verilmir. Orta əsrlərdə isə  şəhər zaman-zaman Firuzabad, Partav, 

Bərdaa, nəhayət, Bərdə adlandırılmışdır. Qeyd edək ki, qonşu xalqların 

dilində bu adlar müxtəlif formalarda işlədilmiş, mənbələrdə də həmin for-

mada saxlanmışdır. Məsələn: farsca Partav və Perozapat (Firuzabad), er-

məni dilində  də Partav, gürcü dilində Bardos, ərəbcə  Bərdaa adlandırıl-

mışdır. 

Bərdənin adı  və onun etimologiyasının öyrənilməsində tarixi və 

coğrafi əsərlərdən başqa özündə tarixi hadisələri, toponimləri əks etdirən 

şifahi xalq yaradıcılığı nümunələri, yazılı ədəbi-bədii əsərlər və etnoqrafik 

məlumatlardan da faydalanmaq mümkündür. 

Nizami Gəncəvi “İsgəndərnamə” poemasında yazır: