Bəxtiyar Tuncay azərbaycan imperatorluğU (Əlyazması hüququnda) baki 2012 Bəxtiyar Tuncay azərbaycan imperatorluğU

"Manna ölkəsində oturan... Mana ölkəsindən çıxıb Urartuya hücum edən... Aşşur sınırlarını aşıb yağmalar edən" .

Eyni xalqdan ll Sarqonun kitabəsində "qamir" (kimmer) kimi söz açılır:

"Qameraa (kimmelər) mannalıların ölkəsindən çıxıb Urartuya daxil oldu... bütün Urartu qorxu içindədir."

Maraqlıdır ki, Aşşur mənbələri saklardan qəsbkar, yağmalar törədənlər kimi söz açır. Bisitun kitabəsinin farsdilli hissəsində də saklardan qəsbkar kimi söz edilir və məhz həmin saklar eyni kitabənin akkad variantında "kimmer" adlandırı-lır:

"Saklar qəsbkar idilər və Ahura Məzdaya hörmət etmirdilər. Mən Ahura Məzdaya hörmət edirdim. Ahura Məzdanın mərhəmətilə mən onlarla öz istəyimə uyğun rəftar etdim."

Qeyd etdiyimiz kimi, bu sakların kimmerlərlə eyniləşdirilməsi keçmişin ənənələri ilə bağlı olmuşdur. Yəni bir zamanlar bu saklar kimmerlərin hakimiyyəti altında yaşamış olduqları üçün uzun müddət xüsusi "sak" (şaki) adı ilə yanaşı ümumiləşdirici "kimmer" adını da daşımışlar. Yuxarıda bu barədə söhbət açarkən, müəyyənləşdirmişdik ki, bu saklar utilərin, yəni paytaxtı Bərdə (Partav) şəhəri olan Uti vilayətinin qonşuluğunda yaşayan saklar idi ki, b.e. Vll əsrinə qədər Kür və Araz çayları arasında yaşamaqda davam edirdlər və həmin ərazidəki Sakasena (Şakaşen) ölkəsinin sakinləri idilər. Lakin belə olan halda, bəzi alimlərin fikrincə, həmin sakların guya Mannaya heç bir dəxli olmur. Çünki belə hesab edilir ki, Manna Cənubi Azərbaycanda, Urmiya gölünün cənubunu və şərqini əhatə edən bir ölkə idi və Quzey Azərbaycan ərazisi onun sınırlarına daxil deyildi. Əgər bu fikir doğrudursa, o zaman birmənalı şəkildə söyləmək olar ki, iki müxtəlif (biri quzeydə, biri isə güneydə) Sakasena olduğunu iddia edən Qiyasəddin Qeybullayev haqlıdır və sözügedən Sakasenanın Manna ərazisindəki Sakasenaya, birinci Sakasenada yaşayan sakların isə "Manna sakları"na heç bir aidiyyatı yoxdur.

Lakin Solmaz Qaşqay arxeoloji materiallara istinadən, haqlı olaraq göstərir ki, müəyyən dövrlərdə Mannanın sərhədləri Araz çayından şimala uzanmış və Manna dövləti özünün gücləndiyi dövrlərdə geniş bir ərazini əhatə etmişdir. Biz də bu barədə fikrimizi artıq bildirmişik.

Mənbələrdən belə aydın olur ki, həmin dövrdə "sak" adı Azərbaycan əhalisinin mühüm bir hissəsinin ümumiləşdirici adı kimi çıxış edirmiş. Məsələn, Aşşur mənbələrində Bərdənin Uti vilayətinin deyil, Saqartanın (Zikkertunun) mərkəzi kimi göstərilməsi o deməkdir ki, həmin dövrdə utilər (udulular) üçün də "sak" adı ümumiləşdirici ad idi. Yəni utilər də sak ittifaqına daxil idilər.

Mənbələrdən belə aydın olur ki, Azərbaycanın şimal-qərbində, Xəzər sahillərində yaşamış massagetlər də bir vaxtlar bu ümumiləşdirici ad altında çıxış etmişlər. Sonrakı dövr mənbələrində "maskutlar" adlandırılan bu xalqın bəzi mütəxəssislərin fikrincə, Dərbəndlə Beşbarmaq dağı arasında, digər mütəxəssislərin fikrincə isə, Kür çayına qədər olan ərazilərdə və Muğanda yaşadıqları bildirilimişdir. Antik müəlliflərin massaget kimi söz açdıqları həmin xalqın adı ilk dəfə Sasani şahının Paykulidəki yazısında, daha sonra isə isə erməni müəlliflərinin əsərlərində "maskut" kimi çəkilməkdədir. Ammian Marselinin yazdığına görə, massagetlər alanların əcdadları olmuşlar, Valeriy Flak isə massagetləri midiyalılarla birlikdə yad etmişdir.

Herodot massaget tayfaları barədə yazırdı ki, "bu xalq qədərsiz və cəsur hesab edilir, şərqdə Araz çayının o tərəfində issidonlarla üzbəüz yaşayır. Bəzilərinin fikrincə, bu iskit xalqıdır." Dion Kassi Arazdan şimalda yaşayan albanları massaget mənşəli hesab edirdi. Strabon qeyd etmişdir ki, iskitlərin böyük bir hissəsi massaget və sak adını daşıyırdılar və Araz çayı sahilində yaşayırdılar. Əhəməni şahlarının yazılarında ayrıca "massaget" adına rast gəlinmir və onlar da ümumiləşdirici "sak" adı altında tanınırdı. Və maraqlıdır ki, Prokopiy, Musa Kağankatlı, Dionisiy Perieqet və erməni mənbələri massagetləri hunlarla eyniləşdirmişlər, yəni dolayısı ilə onların türk xalqlarından biri olduğunu vurğulamışlar.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Əhəməni şahı Daranın Nəqşi-Rüstəmdəki kitabəsində üç növ saklardan söhbət açılmaqdadır: xaumvarqa sakları (şərab bişirən saklar), tiqraxauda sakları (oxpapaq və ya şişpapaq saklar) və taradrava sakları (dənizin arxasında yaşayan saklar).

Daha qədim dövrə aid aşşur mənbələrindən belə aydın olur ki, bunlardan biri kimmerlərlə eyniləşdirilən saklar idi. Həmin mənbələr sayəsində bu sakların bir neçə hökmdarlarının adı da dövrümüzədək ulaşmışdır. Bunlar Teuşpa, İşpakay (Işbara xan), Tuqdamme (Toxtamş xan) və onun oğlu Sandakşatrudur (Sandaqaç Şat). Aşşur hökmdarları Teuşpa ilə e.ə. 678 - ci, Mannalıların köməyinə gələn İşbara xanla (İşpakayla) isə e.ə. 670 - ci ildə döyüşmüş və onlara qalib gəlmişdilər. Asarhaddonun kitabəsindən belə məlum olur ki, aşşurlar saklardan çəkinirmişlər:

"Müəyyən edilmiş bu müddət ərzində Manna vilayətində yaşayan və Manna ölkəsinin hüdudlarına gəlmiş sak ordusu bir qəsd hazırlayırmı? Bir şey fikirləşirmi? Hubuşkiya şəhərinin keçidini... keçəcəklərmi, gələcəklərmi, Aşşur sərhəddindən böyük qənimət, əsirlər aparacaqlarmı?"

Eyni kitabədən belə aydın olur ki, döyüşdə saklar məğlub olurlar və bu Manna dövlətinin süqutu ilə nəticələnir:

"Mən Manna ölkəsinin sakinlərini, dinc oturmayan kutiləri darmadağın etdim, onu xilas edə bilməyən müttəfiqini - sak İşpakayın ordusunu əzdim".

Mannanın süqutu kutiləin (oğuzların) Cənubi Azərbaycanda hakimiyyətinin süqutu anlamına gəlməkdəydi və bu üzdən də adı mixi yazılarda Tuqdamme (Toxtamış) kimi çəkilən sak hökmdarı Aşşur mənbələrində "Saka və Qutium hökmdarı" kimi yad edilir. Bu isə o anlama gəlir ki, kutilər (oğuzlar) artıq həmin dövrdən saklara tabe olmuşdular. Yəni saklar Mannanın faktiki hakiminə çevrilmişdilər. Söhbət gerçək saklardan gedir.

Təqribən eyni dövrdə Azərbaycanın siyasi arenasında daha iki qüvvə hakimiyyət uğrunda mübarizəyə atılır. Bu, madaylar (midiyalılar) və bir müddət saklardan asılı vəziyyətdə yaşadıqları üçün ümumiləşdirici "sak" adı ilə yanaşı özlərinin əsl adı ilə də yad edilən, kutilrin, yəni oğuzların bir qolu olan işquzlar (iç oğuzlar) idilər. Aşşur mənbələrində Partatua (yunan mənbələrində Prototiy, fars mənbələrində Əfrasiyab, türk mənbəlrində Alp Ər Tonqa) və oğlu Madiy (Maday) işquzların hökmdarı kimi təqdim olunurlar. Bunlar psevdo, yəni yalançı saklar idilər. Beləcə, Azərbaycanın üç qədim türk boyu arasında Mannanın və kutilərin (oğuzların) mirası, yəni taxt-tacı uğrunda amansız, qanlı mübarizə başlayır.

Manna uzun müddət Aşşurla ittifaqa sadiq qalsa da, güclənməkdə olan kimmer-iskit-sak qəbilələrinin təhriki ilə bu ittifaqı pozmalı oldu. Artıq qeyd etdiyimiz kimi, bu, Manna hökmdarı Ahşerinin dövründə (e.ə. 675 - 650) baş vermişdi. Aşşur hökmdarı Aşşurbanipal Mannaya qarşı müharibəyə başladı və qələbə çaldı.

Əslində həmin dövrdə aşşurların vəziyyəti də yaxşı deyildi. Belə ki, bu hadisədən çox-çox öncə, daha dəqiq desək, e.ə. Vlll əsrin ikinci yarısından etibarən güclənməyə başlayan babillilər Aşşura qarşı üsyan etmiş və elamlılarla birləşmişdilər.

E.ə. 720 - ci ildə Der qalası yaxınlığında elamlılarla aşşurlar arasında qanlı müharibə baş verdi və aşşurlar məğlub oldular. E.ə. 716 - cı ildə Urartu hökmdarı Rusa aşşurların zəifləməsindən istifadə edərək, onların müttəfiqi Mannaya hücuma keçdi və 22 Manna şəhər-qalasını işğal etdi, e.ə. 715 - ci ildə isə Maday hakimi Dayukku əsir alındı. Həmin döyüşdə Mannadan müstəqilliyə can atan Saqarta (Zikkertu) və Andiya əhalisi, yəni saklar və andiyalılar urartulularla eyni mövqedən çıxış edirdilər.

Belə bir vəziyyətdə Manna ilə ittifaqa sadiq qalan Aşşur hökmdarı ll Sarqon Saqarta və Andiyaya hücum edərək üsyançıları darmadağın etdi. ll Sarqon Urartu ordusunu da məğlub edərək, itirilmiş 22 şəhər-qalanı mannalılara geri qaytardı. Üstəlik də 55 Urartu istehkamı və 11 Urartu qalası Mannanın tərkibinə keçdi. Bu döyüşdə Dayukku əsirlikdən azad edidi, əvəzində isə Urartu hökmdarı l Rusa əsir edildi. Həmin döyüşdə saklar da Manna tərəfdən Urartuya qarşı çıxış edirdilər və Rusanın məğlub edilməsində böyük rol oynamışdılar. Qələbədən sonra Kappadokiya və Urartunun böyük bir hissəsi sakların hakimiyyəti altına keçdi. Bu barədə Strabon yazır:

"Saklar da kimmer və trerlər kimi bəzən uzaq, bəzən də yaxın məsafəli yürüşıər təşkil edirdilər. Beləcə. onlar Baktriananı (indiki Özbəkistan və Əfqanıstanın şimal – qərbi) və Ərməniyyənin (Urartu, yəni Van gölü ətrafı nəzərdə tutulur) torpaqlarının önəmli bir hissəsini tutaraq oranı öz adları ilə Sakasena adlandırdılar. Onlar Kappadokiyaya... qədər çatdılar."

Strabonun yazdıqlarından bir daha belə aydın olur ki, saklara şamil edilən kimmer adı əski ənənəçilikdən qaynaqlanmışdır və həmin dövrdə söhbət bilavasitə saklardan getməlidir. Eyni zamanda o da məlum olur ki, Urartu Saqartanın (Sakasenanın) tərkib hissəsinə çevrilmişdi. Saklar faktiki olaraq Mannanın da sahibi idilər və Manna hökmdarının hakimiyyəti formal xarakter daşıyırdı. Kimmer-saklar Friqiya üçün də təhlükə mənbəyinə çevrilmişdilər.

E.ə. 710 - ci ildə ll Sarqon Elama hücum etdi, Elam hökmdarı Şutruk-Naxxunte dağlara qaçdı. Onun müttəfiqi, Babil hökmdarı Marduk apla-iddina isə cənuba qaçmaq məcburiyyətində qaldı. E.ə. 709-cu ildə kimmer-saklardan qoruna bilmək üçün Friqiya şahı Midas ll Sarqona kömək üçün müraciət etdi. Fəqət kimmer-saklar o qədər güclənmişdilər ki, Aşşurun özü də onlardan çəkinirdi.

E.ə. 705 - ci ildə, ll Sarqonun ölümündən sonra Babil hökmdarı Marduk - apla - iddina Aşşurun bütün düşmənləri ilə ittifaq yaratdı. Bu koolisiyaya Elam, Yəhuda, eləcə də Tir, Arad və Askalon kimi Finikiya şəhərləri daxil idilər. Fəqət bu dəfə də aşşurlar qalib gəldilər. E.ə. 700 - cü ildən sonra müharibələr yenidən qızışdı və e.ə. 693 - cü ildə, Aşşur hökmdarı Sinaxxeribin dövründə müttəfiqlər növbəti dəfə məğlub oldular. Məhz həmin dövrdən etibarən Manna, Urartu ilə yanaşı müstəqil və güclü Sak dövlətinin mövcud olduğunu söyləmək olar. Artıq qeyd etdiyimiz kimi, mənbələrdən sakların İşpakay (Işbara xan), Tuqdamme (Toxtamş xan) və Sandakşatru (Sandaqaç Şad) kimi hökmdarlarının adı məlumdur.

Bir sözlə, bütün Ön Asiya böyük müharibələr meydanına çevrilmişdi. Və bu müharibələrdə midiyalılar (madaylar) da, saklar da, yəni həm kimmer-saklar həm də işquzlar tədricən əsas tərəflərə çevrilirdilər. Sakların Midiya ilə İttifaqda Aşşur və Urartuya qarşı eyni cəbhədə yer aldıqları, işquzların hökmdarı, Aşşur şahı Asarhaddonun kürəkəni Partatuanın (Alp Ər Tonqann) isə aşşurların müttəfiqi kimi çıxış etdiyi məlumdur.

Alimlərin bir çoxu haqlı olaraq, Aşşur mənbələrindəki işquzları "Kitabi Dədə Qorqud"dakı İç Oğuzla, başqa sözlə, oğuzlarla eyniləşdirmişlər. Şamil Cəmşidovun fikrincə, həmin mənbələrdəki işquzlar İç Oğuza, aşquzlar isə Daş Oğuza mənsub oğuzlardır. Şübhəsiz ki, alim tam haqldır və biz onun bu fikrini paylaşrıq. Məhəmməd Hatəmi Tantəkin aşşur, yunan və qədim fars mənbələrini tutuşduraraq təkzibedilməz şəkildə sübut etmişdir ki, adına Aşşur mənbələrində "Partatua", Herodotda "Prototiy", Avestada "Franqrasyan", Firdovsinin "Şahnamə"sində "Əfrasiyab" kimi rast gəldiyimiz işquz (İç oğuz) xaqanı böyük türk – oğuz və Turan hökmdarı Alp Ər Tonqadır. Onu öldürmüş şəxs isə Firdovsinin İran şahı kimi qələmə verdiyi və Keyxosrov adlandırdığı Maday (Midiya) hökmdarı Kiaksardır (Kööskara). Məlumat üçün bildirək ki, Keyxosrovun prototipinin məhz Kiaksar, Əfrasiyabın prototipinin isə Alp Ər Tonqa olduğunu Məhəmməd Hatəmi Tantəkindən öncə türkiyəli tədqiqatçı E. Yavuz, ondan da öncə isə böyük başqırd alimi Z. V. Toğan söyləmişlər. Farsların Alp Ər Tonqanı Əfrasiyab adlandırdıqlarını Xl əsr müəllifi Yusif Balasaqunlu da təsdqləməkdədir. lX əsr ərəbdilli mənbələrdə də bu böyük türk – oğuz hökmdarı Frasiyab və Əfrasiyab adı ilə yad edilir. V.V. Bartold, X. Koroğlu və A.N. Savoyloviç kimi alimlər də Əfrasiyabla Alp Ər Tonqanın eyni şəxs olduğunu təsdiqləmişlər.

Mənbələrdən belə aydın olur ki, Alp Ər Tonqa döyüşlərin birində Kiaksarın atası Kaştaritini (Xarsatördönü) öldürmüşdü. Kiaksar da ondan intiqam almaq hissi ilə yaşayırdı və nəhayət, onu hiylə ilə, barışıq adı altında Urmiya gölü sahilində təşkil etdiyi böyük ziyafətə dəvət edərək, adamları ilə birlikdə zəhərləyərək öldürməyi bacardı.

Bəzi mütəxəssislər qədim mənbələrdə işquzların həm də "sak" adlandırıl-ması faktından çıxış edərək, Alp Ər Tonqanı sak hökmdarı, onun xaqanı olduğu dövləti isə iskit-sak dövləti saymışlar. Eyni fikrə Yeni Türk Ensiklopediyasında da rast gəlirik. Camal Anadol yanlış olaraq, Alp Ər Tonqanı Partatuanın oğlu Madiy (yunan mənbəlrində Madis, türkcə Maday) ilə eyniləşdirmişdir. Eyni səhvi Məhəmməd Tağı Zöhtabi və Elməddin Əlibəyzadə də təkrarlamışlar. Gerçək isə budur ki, Alp Ər Tonqanın mixi yazılardakı adı Partatuadır və bu ad böyük türk qəhrəmanı və hökmdarının adının aşşur dilindəki cüzi təhrifi ilə ortaya çıxmışdır. Eyni sözləri adın yunan variantı barədə də söyləmək mümkündür. Söhbət Herodotda rast gəldiyimiz Prototiy formasından gedir:

ALP -- ƏR – TONQA (türkcə)

P -- AR -- TATUA (aşşurca)

P -- RO -- TOTİY (yunanca)

Məlum olduğu kimi, Mahmud Kaşğarlı "Divan"ında yer alan çoxsaylı şer nümunələrindən biri də Alp Ər Tonqanın ölümünə həsr edilmiş ağıdır. Nizami Xudiyev bildirir:

"Eradan əvvəl l minilliyin ortalarından etibarən ümumi türk ədəbi dilinin ünsürləri fəaliyyətə başlayır və regional türk ümumxalq dillərinin, bunun ardınca isə ədəbi dillərin formalaşmasına təsir edir. Qədim türk şerinin mükəmməl şifahi örnəkləri meydana çıxır ki, bunların müəyyən hissəsi sonrakı dövrlərdə yazıya alınmışdır. Turan hökmdarı, farslaın Əfrasiyab adlandırdıqları Alp Ər Tonqanın ölümünə həsr olunmuş ağı Mahmud Kaşğarlının divanında əks olunmuşdur:

Alp Ər Tonqa öldümü,

İsiz ajun kaldımu,

Ödlək öcin aldımı?

İmdi yürək yırtılır...

Biz heç də o fikirdə deyilik ki, bu, eradan əvvəl l minilliyin ikinci yarısından eramızın l minilliyinin birinci yarısı Azərbaycan dili nümunəsidir, ancaq burası da inkar edilməzdir ki, qədim Azərbaycan dilinin fonetik, leksik və qrammatik quruluşu, funksional ifadə səviyyəsi bunu xatırlatmışdır."

Elməddin Əlibəyzadə mövzu ilə bağlı yazır:

"Alp Ər Tonqa miladdan öncə Vll əsrin qüdrətli Turan-türk hökmdarı və qəhrəmanı olub. O, qeyri - adi ağlına, tədbirinə və mərdliyinə, müdrikliyinə görə böyük hörmət və ehtiram qazanmış, şöhrət tapmışdır. İran - Turan müharibələrin-də əfsanəvi qəhrəmanlıq göstərmiş və bu onu dastanlaşdırmışdır."

Kaşğarlı Mahmudun yazdığına görə, Türküstandakı Barsqan, Sayram və Koyaş şəhərlərini Alp Ər Tonqa saldırmışdır. 12 illik türk dövri heyvan təqvimini də o icad etmişdir. Əski fars qaynaqlarında onun Xorəzm, Xorasan, bugünkü İran və Azərbaycan ərazilərində çox sayda şəhər saldırdığı qeyd edilməkdədir. Məsələn, Sasanilər dövründə pəhləvi dilində qələmə alınan, müəllifi bilinməyən və elm aləmində şərti olaraq "İran şəhərləri" adlanan bir kitabda Aturpatakandakı, yəni Azərbaycandakı Gəncə şəhərinin əsasının Əfrasiyab, yəni Alp Ər Tonqa tərəfin-dən qoyulduğu qeyd edilir. Övliya Çələbi isə öz “Səyahətnamə”sində yazır:

“...Naxçıvan Azərbaycan hüdudunda başqa xanlıqdır ki, xan çoxlu əsgərə sahibdir. Bu şəhəri qədim zamanlarda Əfrasiyab şah tikdirmişdir ki, indi də əcdadlarınn dəfn olunduğu yer açq – aşkar görünür”.

Bu böyük türk xaqanı haqqında məlumat verən və eradan əvvəl Vll əsrə aid olan aşşur mixi kitabələrində onun adı Partatua kimi qeyd edilib və o, İşkuz, yəni İç Oğuz hökmdarı adlandırılıb. Maraqlıdır ki, Firdovsi də "Şahnamə"də onu oğuz - türkmən mühiti ilə bağlayır. Firdovsiyə görə, Əfrasiyab (Alp Ər Tonqa) dördüncü oğlu Qara xana oğuzların da daxil olduğu türk odusunun komandanlığını vermişdir:

"Sərkərdə Qara xan, dördüncü oğul

Əlbisəsini geyinib, atasının yanına gəldi.

Atası ona otuz minlik türk - çiqil atlılarını

Verdi, döyüş yerindən qorxmayan

Həmçinin taraz, oğuz, xalac atlıları

Otuz minlik sınaqdan çıxmış atlı."

Eyni zamanda Əfrasiyabın (Alp Ər Tonqanın) atası Pəşəngin başında durduğu otuz minlik qoçaq türkməndən də söz açmaqdadır:

"Onların sərkərdəsi-təcrübəli qoca Nastul

Qoçaq Pəşəngin himayəsi altında

Otuz min igid türkmən

Döyüş baltaları ilə silahlanmış,

Yayla-oxla silahlanmış döyüşə getdilər."

Təsadüfi deyil ki, oğuz olduqları heç bir şübhə oyatmayan Səlcuqlular özlərini Alp Ər Tonqanın (Əfrasiyabın) soyundan hesab etmişlər. O. Aydnın sözlərinə görə, Daş Oğuz elinin başçısı Alp Aruz da onun nəslindən olub. Zəki Vəlidi Toğan da Alp Ər Tonqa ilə bağlı rəvayəti “Oğuznamənin” təməl ünsürlərindən biri kimi qələmə verməkdədir.

"Avesta"da Alp Ər Tonqanın (Franqrasyanın) bol duzlu Çiçəstə gölü sahilində qətlə yetirildiyi bildirilir. "Bundaxşinin kitabı"nda söylənilənlərdən isə belə məlum olur ki, Çiçəstə gölü Aturpatakanda, yəni Azəbaycanda yerləşir.

Bu məlumatlardan göründüyü kimi, Alp Ər Tonqa Cənubi Azərbaycanda yerləşən bol duzlu Urmiya gölü sahilində qətlə yetirilmişdir. Onun Azərbaycanda öldürüldüyünü Yeni Türk Ensiklopediyası da təsdiqləməkdədir:

"Alp Ər Tonqa iranlılarla çox uzun bir mücadiləyə girmiş... Altaylara qədər təqib edilmiş, yenə həmlə etmiş, nəhayət, Azərbaycanda... öldürülmüşdür (m.ö. 624)."

Deməli, ona həsr edilən ağı da məhz həmin bölgədə, başqa sözlə, Azərbaycanda yaranmışdır. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycanda yaradılmış digər ağılar kimi bu ağı da təmiz oğuz türkcəsindədir.

Məulmat üçün bildirək ki, iç oğuzlar (işquzlar) mixi yazılada adlarına rast gəlinən yeganə oğuz tayfası deyil. ll Aşurnasirpalın kitabəsində oğuz tayfalarından baranluların (baranların) da adına "barean" formasında rast gəlirik. Sonrakı əsrlərə aid yazılı mənbələrdə onlardan "abaren", "aparn", "parn" adları altında Ərməniyyə sakinləri kimi söz açılmaqda, Parfiya dövlətini qurmuş Arsaklar sülaləsinin həmin etnik qrupa aid olduğu bildirilməkdədir. R. Frayın yazdığına görə, parfiyalılar özlərini parn, yəni baranlu adlandırırdılar. Strabon onları "aparn" adı ilə Xəzərin şərqində də qeyd etmişdir:

“Aparnlar hər şeydən öncə Qikaniyaya (Gürgana) və onunla həməsrhəd olan dənizə (Xəzər) yaxın yerdə yaşayırlar.”

XlV-XV əsrlərdə Van gölü yaxınlarında yaşamış bu xalq Azərbaycan Qaraqoyunlu dövlətinin yaranmasında yaxından iştirak etmişdir. V.Minorski və Q.Rabinota görə, bu türkmən boyunun adı yer adından, F.Sümər və İ.Artukun fikrincə isə, qədim türkcədəki "baran" (qoç) sözündən yaranmışdır.

Mövzu ilə bağlı Xalıq Koroğlu yazır:

"...Başqa variantlarda olduğu kimi, Oğuzun 6 oğlu, hər oğlundan da 4 nəvəsi dünyaya gəlir. Böyük oğluna Cəmşid xan adını qoyurlar, o, Baran adlı yerdə yaşadığı üçün Qayı xan ləqəbini alır və Osmanlıların əcdadı olur. Ənvəri Oğuz eli ilə bağlı bir neçə dəfə Baran adını çəkir.

Bu gün də...Van gölünün cənubu... Daru - Baran adlanır."

Belə görünür ki, baranlular təkcə Van gölündən cənubda deyil, eyni zamanda şimalda, Kür çayının mənbəyinə (Şərqi Anadolu) yaxın yerdə də yaşamışlar. Çünki Bizanslı Stefanın yazdığına görə, obarenlər (baranlular) Ərməniyyənin Kür çayına bitişik bölgəsində yaşayırdılar.

Mənbələrdən belə aydın olur ki, Partatuanın (Alp Ər Tonqanın) ölümündən sonra oğlu Madiy (Maday) işquzlaın hökmdarı olmuşdur. O, Araz çayını keçərək, Midiya torpaqlarına soxulmuş kimmer-sakları bölgədən didərgin salmış, Midiya və ətraf bölgələr üzərində 28 il sürən hakimiyyət qurmuşdur ki, bu barədə artıq söz açmışıq. Bu hökmdarın adı barədə Firidun Ağasıoğlu yazır:

"Bu ad üzərində geniş dayanmağa ehtiyac yoxdur, çünki onun Ön Asiyada ən işlək adlardan olduğunu görmək olur və ən əsası da budur ki, doğu türk boylarının eposlarında mənası türkcə aydın olan adlar işləndiyi üçün "Maday Kara" dastanı da güman ki, həmin gələnəyi saxlamışdır" .

Madiyin (Madayın) ölümündən sonra onun övladları arasında başlayan hakimiyyət davasından istifadə edən Midiya hakimi, Kööskaranın oğlu İstəmi Bögü xan (yunan mənbələrində Astiaq, Babil mənbələrində İştivequ) Maday dövlətinin müstəqilliyini bərpa etdi və özü isə madayların, yəni Midiyanın xaqanı oldu. O dövrdə bu dövlət Azərbaycan, bütün indiki İran, Əfqanıstan, Şərqi İraq və Şərqi Anadolu ərazisini əhatə edirdi. Azərbaycanın Arazdan şimaldakı torpaqlarında isə sakların bir qolu olan massagetlər bir qədər sonra müstəqillik elan etdilər və orada Massaget Xanlığı quruldu.

Maday dövləti çox da uzun sürmədi. Belə ki, İstəmi Bögü xanın (Astiaqın) oğlu yox idi. Qızı isə bir farsa ərə getmişdi. Bu izdivacdan doğulan Kir bu halın ona verdiyi üstünlükdən istifadə edərək, bir neçə farsla birlikdə saray çevrilişi edib hakimiyyəti ələ keçirdi və Maday dövlətinin başına keçdi. Hakimiyyətdəki bütün maday türklərini zərərsizləşdirərək, fars hakimiyyəti qurdu və fars-Əhəməni sülaləsinin əsasını qoydu. Dövlət bir müddət, əski ənənəyə uyğun olaraq, Maday dövləti adlansa da, sonralar dövlətin paytaxtı Ögbatandan (Həmədandan) Fars əyalətindəki şəhərlərdən birinə köçürüldü. Beləcə, bir vaxt Madayın (Midiyanın) bir əyaləti olan Fars (Persiya) imperiyanın mərkəzinə, Madayın özü isə onun bir parçasına və müstəmləkəsinə çevrildi. Strabon yazır:

“Böyük Midiya (Maday) qədim zamanlarda suriyalıların dövlətini (Aşşuru) darmadağın etdikdən sonra bütün Asiyaya hökm etməyə başladı. Sonra isə, Astiaq şahın (İstemi Bögü xanın) dövründə Kir və farslar onun bu qüdrətinə son qoydular. Bununla belə, o öz əski şöhrətini saxlamaqda davam edirdi. Ekbatan (Ögbatan) farslarn, daha sonra isə... makedoniyalıların qış (yay?) paytaxtına çevrildi və bu gün də parfiyalılarn paytaxtıdır.”

Madayın (Midiyanın) əski qüdrətini əlində cəmləyən Persiya bu qüdrət sayəsində Hun imperatorluğundan sonra dünyanın ikinci qüdrətli dövləti halına gəldi. Əksər tarixçilər antik müəlliflərin “Persiya” adlandırdıqları bu dövləti yanlış olaraq “İran dövləti”, fars-Əhəməni şahlarını da “İran şahları” kimi qələmə verirlər. Halbuki, istər Maday dövləti dövründə, istərsə də onun yerini tutan Persiya dövləti dövründə İran (Ariana, Aryana, yəni arilər ölkəsi) indiki Tacikistanı və Əfqanıstanın şimal – şərqini əhatə edirdi. Biruni və Balami İran – Turan sərhəddinin Məşhəd ilə Sərxəs arasındakı Məzduran (Mərzi – Turan, yəni Turan sərhəddi) olduğunu yazmışlar. Biruninin yazdıqlarından isə belə məlum olur ki, Ariananın, yəni tarixi İranın sərhədləri Orta Asiyadakı Soğd və Bəlx (yunan mənbələrindəki Baktriya. Bugünkü Tacikistan və Əfqanıstanın şimal – şərqi) bölgələrini əhatə etmişdir. Onun sözlərinə görə, Xorəzmdə isə arilərlə türklər iç – içə yaşamışlar və oranın hakimi Alp Ər Tonqann qızı ilə evli olan iranlı Siyavuş idi. “Şahnamə”yə görə İranla Turann sərhəddi Amu – Dərya çayı olub. Bir sözlə, tarixi İranın, yəni Ariananın bugünkü İrana heç bir dəxli yoxdur.

Öncə Madayın, daha sonra isə Persiyanın çoxsaylı əyalətlərindən və müstəmləkələrindən biri olan İranın (Arianann) sakinləri hesab edilən arilər fars dilinə yaxın bir dildə danışsalar da, antik müəlliflər arilərlə farsları biri-birindən ayırırdılar. Məsələn Strabon yazmışdır:

“Ariana adı Persiya (Fars) və Midiyanın (Madayın) bir hissəsinə, eləcə də baktriyalıların və soqdiyalıların ölkələrinin şimal hissəsinə şamil edilir. Axı, bu xalqlar kiçik fərqlər nəzərə alınmazsa, demək olar ki, eyni dildə danışırlar.”

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bəzi müəlliflər Strabonun bu sözlərini təhrif edərək, bu sözləri guya madaylarn (midiyalıların) dilinin farsların və arilərin (arianalıların) dili ilə yaxın olması kimi şərh etmişlər. Halbuki, mətndən açıq – aydın görünür ki, burada söhbət Ariana əhalisinin dili ilə Baktriya və Soğdiananın (Soğd) şimalında yaşayan əhalinin dili ilə yaxın olmasından gedir. Ariana isə öncə Madayın (Midiya), daha sonra isə Persiyanın sadəcə bir əyaləti olmuşdur. Şimal tərəfdəki əhalisinin ari dilinə yaxın bir dildə danışdığı bildirilən Baktriya və Soğdiananın (Soğd) əhalisinin digər hissəsini isə saklar, yəni türklər təşkil edirdilər. Bu isə o deməkdir ki, həmin ölkələrdə ikidillilik hakim idi. Əhali türk (sak) və ari (soğd) dillərində danışırdı. Bu hal min il sonra da dəyişməmişdi. Elə bu səbəbdən də Strabondan təqribən 1000 il sonra yaşamış Mahmud Kaşğarlı Soğdiananın əhalisinin (soğdların dili haqqında) bunları yazmışdır:

“Soğdak. Balasağuna gəlib yerləşmiş br boydur. Bunlar soğd xalqındandrlar. Soğd Buxara ilə Səmərqənd arasındadır. Bunlar türk qılığını almışlar, xarakterləri də türkləşmişdir.”

Soğdların özlərinin xüsusi əlifbası olmuş və bu əlifba ilə Vl – Vlll əsrlərə aid olduğu söylənən, türkcə və soğdca (ari dilində) qələmə alinan çox sayda mətn dövrümüzədək ulaşmışdır. Bu mətnlərin iki dildə - ari (soğd) və türk (sak) dillərində olması mətnlərin qələmə alındığı dövrdə də Soğdianada (Soğdda) ikidilliliyin davam etdiyini göstərir. Türkdilli mətnlərin uyğur türkcəsində olması sak dilinin uyğur türkcəsindən başqa bir şey olmadığını sübut etməkdədir.

Maraqlıdır ki, İranın qədim hökmdar sülalələrindən və şahlarından söz açan “Şahnamə”də Əhəmənilər yad edilmir, Əhəmənilərin adı Firdovsiyə məlum olmayıb, bu ölkənin (İranın, yəni Ariananın) ilk şah sülaləsi kimi “Piştadiyan”, yəni pəştular (əfqanlar) təqdim edilir. Əhəməni şahının “Bisütun” kitabəsində də İrandan (Arianadan) Persiyanın müstəmləkələrindən biri kimi söz açılır. Belə ki, həmin kitabədə fars imperatorluğuna daxil edilən və içlərində Ariananın (Areyanın) da adı olan ölkələr belə sıralanmışdır: Persiya (Fars), Elam, Babil, Aşşur, Ərəbistan, Misir, Lidiya, İoniya, Midiya (Maday), Ərməniyyə, Kappadokiya, Parfiya, Dranqiana, Ariana, Xorəzm, Baktriya, Soqdiana, Qəndəhar, Saklar ölkəsi, Sattaqidiya, Araxosiya, Maka”.

Məlumat üçün bildirək ki, bu gün İran kimi tanıdığımız dövlət bu adı rəsmən 1935 - cı ildən daşıyır. Bu barədə sırası gəldikdə söhbət açacağıq. Bununla belə, bugünki İranın rəsmi dairələri İran tarixinin başlanğcını Əhəmənilər dövrünün başlanğıcından hesablayırlar. Əhəmənilərdən qabaq indiki İran ərazisində mövcud olmuş dövlətləri, o cümlədən Mahan (manna) və Maday (Midiya) dövlətini həmin tarixə daxil etmirlər.

Yaxın və Orta Şərqdə işğalçılığı ilə məşhur olan fars-Əhəməni imperiyasının hökmdarı II Kir Massaget (Quzey Azərbaycan) hökmdarı olan Tomirisə şərəfsiz təklif irəli sürümüşdü. Tomris vətənin bütövlüyü, şərəfi və müstəqilliyi naminə özündən qat-qat güclü olan Əhəməni dövləti ilə e.ə. 530 - cu ildə müharibəyə başlamış, onu darmadağın etmişdir. Həmin döyüş barədə qədim yunan tarixçisi Herodot yazır:

“Mən bu döyüşü barbarlar arasında gedən ən qorxulu və dəhşətli döyüş hesab edirəm. Döyüşün gedişi barədə belə söylədilər ki, əvvəlcə düşmənlər üz-üzə dayanıb, bir-birinin başına ox yağdırıblar. Oxları tükəndikdən sonra onlar qışqıra - qışqıra əlbəyaxa döyüşə başlayıblar. Nizə və xəncərlə aparılan bu qanlı döyüş uzun müddət davam etsə də, heç kəs geri çəkilməyib. Nəhayət massagetlər üstün olduqlarını sübuta yetiriblər. Fars ordusu məhv edilmiş, meydan boyu cəsədləri sərilmişdi. Kir özü də öldürülmüş, bu döyüşdən sağ çıxmamışdı”.

“Məğlubedilməz” sayılan Kir bu döyüşdə öldürüldü. Maraqlıdır ki, fars-Əhəməni dövləti Maday dövlətinin özülü üzərində qurulduğundan və Əhəmənilərin də Maday şahlarının hüquqi varisi sayıldığından bu dövlət ilk dövrlərdə ənənəyə uyğun olaraq uzun müddət “Maday (Midiya) dövləti” adlandırılmışdır. Məsələn, Herodotun qələmə aldığı və Tomiris ilə Kirin savaşından bəhs edən hekayədə Tomiris farsların şahına “Ey midiyalıların (madayların) şahı” - deyə müraciət edir. “Əhdi - Ətiq”də, daha dəqiq desək, Həzrət Daniyalın (ə) kitabında da Əhəməni şahı Dara gah Midiya (Maday), gah da Persiya (Fars) şahı kimi təqdim edilir. Elə bu fakt da bəzi alimlərə madaylarla farsların guya etnik cəhətdən qohum olduqları barədə fikir yürütməyə əsas vermişdir. Madayların bir neçə dəfə fars hakimiyyətinə qarşı üsyan qaldırdıqları məlumdur. Bunlardan ən böyüyü bir türk şamanı olan Qam Atanın başçılıq etdiyi üsyan idi ki, Dara bu üsyanı qanlar içində boğmuşdu.

Zərdüşt və Firdovsi Kööskaranın (Kiaksar, Keyxosrov) həm də Ariananın (İranın) şahı hesab edilməsi, yəni bu ölkənin Maday imperiyasına daxil olduğu faktından və bu faktın qədim tacik rəvayətlərində əks olunmasından çıxış edərək, Maday hökmdarı Kööskaranı (Kiaksar, Keyxosrov) da İran şahı kimi təqdim etmiş, Maday - İç Oğuz savaşlarından da İran - Turan savaşları kimi söz açmışlar. Firdovsi madayların həmin dövrdə müttəfiqi olan sakların nümayndələrindən olan Zal oğlu Rüstəmi isə əsərinin əsas qəhrəmanlarından birinə çevirmiş və bu zaman türk, daha dəqiq desək, iskit – sak əfsanələrindən yararlanmışdır. Təsadüfi deyil ki, mütəxəssislər Zal oğlu Rüstəmin atının itməsi, onun atını axtara – axtara Turana gəlib çıxması və burada Turan şahnın qızı Təhminə ilə evlənməsi süjeti ilə Tarqıtay (Tarqutay) haqqında iskit əfsnəsi və xakas türklərinin “Çis Sibaldey və Altun Çaqa” adlı əfsanəsi arasında yaxınlıq görürlər.

Zərdüşt və Firdovsinin təsvir etdiklri İranın bugünkü İran ərazisinə heç bir aidiyyatı yoxdur və söhbət tarixi İrandan, yəni bu günkü Tacikistan və Əfqanıstan ərazilərini əhatə etmiş Arianadan gedir və onun şimal sərhəddi Amu – Dərya çayı kimi qeyd edilmişdir. Bu həm də Çin səddinə qədər uzanan İşquz İmperatorluğu (Skifiya, Türküstan, Turan) ilə Maday imperatorluğunun sərhədlərindən biri idi. Həmin dövrdə İşquz, yəni Oğuz imperatorluğunun (Türküstanın, Turann) mərkəzi Quzey Azərbaycan, paytaxtı isə Gəncə şəhəri (Avestada Qanqxa) idi. Yunanlar həmin dövləti Skifiya (iskitlər, iç oğuzlar ölkəsi) adlandırırdılar. Onun sərhədləri Karpat dağlarından Çin sddinə qədər uzanırdı.

Məlumat üçün bildirək ki, mənbələrin əksəriyyətinin də təsdiq etdiyi kimi, həm Zərdüşt, həm də Firdovsi əslən Arianadan (Cənubi Tacikistandan, yəni gerçək İrandan) olmuşlar. Hərcənd ki, bəzi ərəbdilli müəlliflər (Məsələn, İbn Xordadbeh) Zərdüştün Azərbaycanda doğulduğunu yazmışlar. Ola bilsin ki, Zərdüştün Azərbaycandan olması barədə yayğın olan fikir onun əslən Azərbaycandan olan başqa bir peyğəmbərlə - türklərin Azrua, farsların isə Zərvan dedikləri peyğəmbərlə qarışıq salınmasından qaynaqlanmışdır. Təbii ki qədim Azərbaycan sakinlərinin guya türk deyil, irandilli olmasını “sübut” etmək üçün dəridən – qabıqdan çıxan rus və fars “alim”lərinin bu fikrin təbliğində müstəsna “xidmətləri” olmuşdur. İdeyalarının İranda (Arianada) qəbul eilməmsi və təqiblərə məruz qalması ucundan Zərdüşt Farsa (Persiyaya) pənah gətirməyə və fars – Əhəməni şahlarına sığınmağa məcbur qalmışdı. Elə farslar da onun dinini qəbul edib yaymağa başlamışdılar. Sonralar bu din bütün irandilli xalqların ortaq dininə çevrildi.