Bəxtiyar Tuncay azərbaycan imperatorluğU (Əlyazması hüququnda) baki 2012 Bəxtiyar Tuncay azərbaycan imperatorluğU

1. 2. MANNA DÖVRÜNDƏ TÜRKCƏ YAZILMIŞ MƏTN

Hazırda Azərbaycan dili tarixinin öyrənilməsi sahəsində qarşıda duran həlli vacib məsələlərdən biri də Azərbaycan türklərinin fonetik yazı mədəniyyətinin ilkin təşəkkül yeri və zamanının müəyyələşdirilməsidir. Bu istiqamətdə alimlərimizin bir sıra maraqlı fikirləri olsa da bugünədək Manna, Midiya və Atropatena dövlətlərinin ərazisində yazıdan istifadə olunub – olunmadığı, istifadə olunmuşsa, həmin yazının hansa yazı olduğu sualı hələ də cavabını tapmamış qalır. Əslində bu sualın birinci hissəsinə tam əminliklə müsbət cavab vermək olar. Belə ki, Musa Kağankatlı “Albaniya tarixi”ndə yazısı olan xalqları sadalayarkən  rum, yunan, yəhudi və digər xalqlarla yanaşı alban və midiyalıların da adını yad etməkdədir. M. A. Dandamayev və V. Q. Lukoninin yazdıqlarına görə, Nuşi-Can-təpədən Midiya dövrünə aid üzərində mixi yazı olan gümüş nimçə tapılmşdır. Fəqət  bu yazıdan yalnız bir sözün sonuncu və sonrakı sözün əvvəlinci işarəsi salamat qaldığından onu oxumaq və hansı dildə olduğunu müəyyənləşdirmək mümkün olmayıb. Bununla belə, həmin alimlər qeyd edirlər ki, midiyalıların yazıya sahib olduqları şübhəsizdir. İ. M. Diakonov da özünün “Midiya tarixi” əsərində midiyalıların yazıya sahib olmamlarını qeyri – mümkün hesab edərək bildirir ki, qədim parsların (farsların) yazısının olduğuna, midiyalıların isə olmadığına inanmaq çətindir Alimin sözlərinə görə, qədim parsların mixi xətti birbaşa Elam və Babil mixi xətlərindən alınma deyil. Bu xətlə onlar arasında bizə bəlli olmayan itmiş halqa vardir, bu isə Midiya və Manna xəttı ola bilər.  

Eyni zamanda, Midiya ərazisindən üzərində fonetik işarəli yazılar olan gümüş qabların da tapıldığı məlumdur ki, bu yazıları Ön Asiya dillərinin heç birində oxumaq mümkün olmayıb. Mütəxəssislərin çoxu məhz bu yazıları və onların dilini midiyalılara aid edirlər. İ. M. Dyakonov da məhz həmin yazılardan birini, daha dəqiq desək, Ziviyyədən (Zeyvədən) tapılan və Manna dövrünə aid edilən (e.ə. lX-Vlll əsrlər) gümüş boşqabın üzərindəki kiçik bir xətt nümunəsini öz kitabına daxil etmişdir:

Həmin yazı nümunəsinin, təbii ki, mixi xətlə heç bir əlaqəsi yoxdur. O, cüzi fərqlər nəzərə alınmazsa, Orta Asiyadan tapılmış çoxsaylı epiqrafik abidələrin işarələri ilə, ilk növbədə də Yenisey işarələri ilə tam bir eyniyyət göstərir:

Məlumat üçün bildirək ki, gümüş boşqabın üzə çıxarıldığı Ziviyyə (Zeyvə) xəzinəsi 1947-ci ildə Cənubi Azərbaycanın Sakkız şəhərindən 40 km şərqdə yerləşən Ziviyyə (Zeyvə) kəndi yaxınlarından tapılmışdır. Maraqlıdır ki, R. Qrişman Sakkız şəhərinin adının saklarla bağlı olduğunu söyləməkdədir.

M. A. Dandamayev və V. Q. Lukonin xəzinə barədə yazmışlar:

“Həmin dövrdə (1940-cı illər nəzərdə tutulur – B.T.) Güney Azərbaycandakı siyasi olaylar İranın mərkəzi əyalətləri ilə normal əlaqələr üçün münasib deyildi. Bu üzdən də bir çox əşyalar, ilk növbədə də qiymətli metallardan olan əşyalar ya əridilmiş, ya da bölüşdürmə zamanı kəsilmiş, az qiymətli əşyalar isə yerə atılmış və sınmışdı. Əntiq əşya satıcılarının fəallığı sayəsində xəzinə ayrı-ayrı şəxsi kolleksiyalara və ABŞ, Fransa, Kanada, İngiltərə və Yaponiyanın çeşidli muzeylərinə yol tapdı. Hazırda onun əsas hissəsi Tehrandakı Arxeologiya muzeyində saxlanılır”.

Sözügedən xəzinəyə aid 341 əşyanın (43-ü qızıldan, 71-i gümüşdən, 103-ü fil sümüyündən) tam siyahısını, hazırlanma materialını və ölçülərini ilk dəfə R. Qrişman dərc etdirmişdir. Bir zaman İranın Arxeologiya Xidmətinin baş inspektoru olmuş Andre Qodar 1950-ci ildə bu əşyaların sadəcə bir hissəsinin siyahısını dərc etdirə bilmişdi və elə həmin dövrdə də onların böyük əksəriyyətinin e.ə. lX əsrə aid olduğunu önə sürmüşdü. Bu gün elm aləmində iskit-sak incəsənətinə xas zərif sənət əsərlərinə verilən “heyvani üslub” adını da ilk dəfə o işlətmişdir. Məhz A. Qodar digər böyük alim E. Hersfelddən sonra iskit-sak incəsənətinin Ziviyyə incəsənətindən qaynaqlandığını, həmin incəsənətin isə Manna sənəti olduğunu söyləmişdir. Elə bu böyük alim də xəzinənin tapıldığı Ziviyyə (Zeyvə) yaşayış məntəqəsinin adının qədim mixi yazılarda, daha dəqiq desək, ll Sarqonun kitabəsində “Zubie qalası” kimi yad edilən qədim yaşayış məskəninin dövrümüzədək yaşayan adı olduğunu bildirərək göstərmişdir ki, Ziviyyə xəzinəsindən tapılan əşyaların bənzərlərinə bu məntəqədən bir neçə kilometr kənarda yerləşən Qaflantudan əldə edilən tapıntılar içərisində də rast gəlinmişdir. O, Qaflantuda üzə çıxarılan qədim şəhərin qalıqlarının bir vaxt Mannanın paytaxtı olmuş İzirtu olduğunu da sözlərinə əlavə etmişdir.

R. Bernett tapılan bütün bu əşyaların Quzey Qafqaz, Quzey Qara dəniz, Güney Rus düzənliyi, Orta Asiya, Altay, Sibir və Şərqi Türküstandan, iskit-sak kurqanlarından tapılan və sonrakı əsrlərə aid olan incəsənətin ilk və daha qədim nümunələri olduğunu vurğulamışdır.

B. A. Texov isə yazmışdır:

“Həqiqətən, Orta Asiya və Sibirdə iskit abidələrinin yaşı cavandır, hər halda, orada iskit mədəniyyəti ilə bağlı ortaya çıxan material, əsasən e.ə. Vll-Vl əsrlərə aiddir. Beləliklə, aydın olur ki, Orta Asiya iskitləri Midiya üzərindən Orta Asiya və Sibirə keçmişlər, onların da bir hissəsi Güney Qafqaz üzərindən, əsasən, Qara dəniz sahilləri ilə quzeyə getmişlər. Burada isə üzə çıxan iskit triadası (yaraqlar, at nəsnələri və heyvani üslub) adətən Amu-Dərya və Volqa üzərindən gələn iskitlərlə əlaqələndirilir, halbuki, həmin tarixdən öncə Sibir və Orta Asiyada bu mədəniyyətin izini sübut edən faktlar müəyyən olunmayıb”.

Şübhəsiz ki, hər biri sözün əsl mənasında şedevr sayıla biləcək Manna (iskit-sak) incəsənəti nümunələri içərisində bizim üçün ən çox önəm daşıyanı üzərində Yenisey yazılarının “ulu babası” olan Manna yazısının bulunduğu gümüş boşqabdır.

Boşqab üzərində əslində iki xətt növü vardır ki, bunlardan birincisi mənşəyi və mahiyyəti məlum olmayan heroqliflərlərdən ibarətdir və onların hansı məqsədlə çızıldığımı müəyyən etmək çox çətindir. Aşağıdakı xətt isə birmənalı olaraq, fonetik yazı nümunəsidir ki, onu ilk dəfə oxumağa cəhd edən şəxs əslən Güney Azərbaycandan olan həvəskar tədqiqatçı Mənsur Rəhbəri olmuşdur (4; 5). Tədqiqatçının yazdığına görə, Yenisey işarələrinin verdiyi səslər məlum olduğundan Manna yazısının fonetik səs düzülüşünü müəyyən etmək heç də çətin deyil. Xəttin istiqamətini müəyyənləşdirmək, onu təşkil edən kəlmələri bir-birindən ayırmaq da heç bir çətinlik törətmir. Çünki yazının müəllifi kəlmələri bir-birindən paralel üfiqi xətlərlə ayırmış və həmin xətlərin sayını sözlərin sıra nömrəsinə uyğunlaşdırmışdır.

Cənab Rəhbərinin qənaəti doğrudur. O, yazının istiqamətini də doğru təsbit edərək yazır ki, yazının istiqaməti əksər türk yazılarında olduğu kimi, sağdan soladır. Bir yerdə “a” səsi istisna olunmaqla, sait səsləri ifadə edən işarələr qeyd edilməmişdir. Sadəcə samit səsləri bildirən hərflər qeyd olunmuşdur. Sözlərin düzülüşü isə onun təsbitinə görə belədir: M - şm – ksyz – s – yz- nna – dy - d... Sonrası anlaşılmır:

Mənsur Rəhbərinin bu təsbiti də tam doğrudur və o, həm hərflərin, həm də sözlərin ilkin səslənişini professionalcasına müəyyənləşdirmişdir və bu fakt onun elmi kəşfinin mühüm elementini təşkil edir. Tədqiqatçı daha sonra yazır:

“Fikrimcə, sait səslər də əlavə olunarsa, sözlər belə səslənəcəkdir: Ma – Şam – kişyezi – Asa – yaz – Nana – İdiay – d (dingir)”.

Burada isə məsələ bir qədər mübahisəli hal alır, çünki saitlərin əlavə edilməsi yolu ilə bərpa edilmiş sözlərin bir neçəsi bizə qətiyyən inandırıcı görünmür. Bu sırada “asa”, “idiay” və “d(dingir)” ifadələrini göstərmək olar. Fəqət “ma” (“ama” // “ana” kimi oxunsa daha doğru olar), “şam”, “kişyezi” və “nana” (nənə) sözlərinin bərpası inandırıcı və məntiqidir. Çünki həmin kəlmələr özümüzün fərqli şəkildə bərpa etdiyimiz digər kəlmələrlə birlikdə türklər arasında yayğın olan bir mifik görüşü, eləcə də boşqabın həmin görüşə uyğun funksiyasını çox dəqiq əks etdirməkdə olan bir cümlə əmələ gətirir.

Mənsur bəy sadəcə “m” samiti ilə ifadə olunmuş ilk kəlmənin sonuna “a” sait səsini artıraraq, onu “ma” kimi bərpa edir və bildirir ki, bu söz bir çox qədim dillərdə, o cümlədən Şumer, Akkad, Tibet, eləcə də hind-Avropa və türk dillərində ana və qadın cinsini bildirir, qadın başlanğıcını ifadə edir. Biz isə sözün “ama” (ana) kimi bərpa edilməli olduğu fikrindəyik və onu “aba” (ana) kəlməsinin dəyişik variantı hesab edirik. Həmin kəlmə bir çox türk ləhcə və şivələrində digər anlamlarla yanaşı “ana” anlamında da işlənməkdədir.

Cənab Rəhbəri ikinci sırada gələn, “ş” və “m” samitləri ilə ifadə edilən kəlməyə də “a” sait səsini artırmaqla onu “şam” kimi bərpa etmişdir. Bu bərpa modeli ilə tamamilə razıyıq, fəqət buradakı “ma” (ama, ana) və “şam” sözlərinin müstəqil kəlmələr kimi çıxış etməsinə baxmayaraq, o onları süni surətdə birləşdirərib, bir “paletoponim”in elementləri kimi qələmə verir və Mannanın Mazamua vilayətinin adı ilə eyniləşdirir ki, fikrimizcə, bu, arzu olunanın həqiqət kimi qələmə verilməsi cəhdindən başqa bir şey deyildir. Biz “şam” kəlməsini bu gün də ana dilimizdə işlənməkdə olan ağac adını ifadə etdiyini düşünməkdəyik və buna tam əminik.

Müəllifin arzu olunanı həqiqət kimi qələmə vermək cəhdi özünü növbəti, yəni üçüncü kəlmənin mənalandırılmasında daha qabarıq şəkildə göstərməkdədir:

“KİŞYEZİ: Bu kəlməni prototürk terminləri sırasına daxil etmək olar. Həmin terminə ilk dəfə fars-Əhəməni mixi yazılarında “şah”, “hökmdar” mənasında (xšāyaθiya) rast gəlinsə də qədim fars mətnləri üzrə mütəxəssislər onu fars kəlməsi saymır, kənardan alınma söz hesab edirlər. Belə ehtimal edilir ki, kəlmə Midiya mənşəlidir. Fikrimcə, bu, mürəkkəb isimdir, “kiş” və “yezi” isimlərinin birləşməsindən yaranmışdır”.

Beləcə tədqiqatçı boşqabın üzərində söhbətin Mannanın Mazamua vilayətinin şahından getdiyini əsaslandırmağa çalışır. Hərçənd ki, onun sonrakı sözləri həqiqəti daha doğru əks etdirməkdədir:

“Kiş” sözünün “ağac” sözü ilə bağlı olması da mümkündür. Müxtəlif türk ləhcələrində “qiş”, “eqiş” kimi səslənən ağac termini Şumer dilinə “qiş”, Akkad dilinə isə “eqiş”, “eqis” şəklində daxil olmuşdur”.

Biz də mətndə “kşyz” formasında əks olunmuş kəlməni mürəkkəb söz hesab edir, onun “ekiş” (eqiş // ağac) və “iyəzi” (yiyə, yiyəsi // əyəsi) isimlərinin birləşməsindən yarandığı qənaətindəyik. Fikrimizcə, Mənsur Rəhbərinin mürəkkəb sözün ikinci komponenti haqqında söylədikləri də həqiqəti tam doğru əks etdirir:

“Mürəkkəb ismin ikinci, “yezi” hissəsinə gəldikdə isə, onu “yiyə”, “sahib” kimi qəbul edirik. “- Yezi”, yəni hər hansı bir şeyin yiyəsi, sahibi. Bu halda müəyyən bir ərazinin yiyəsi başa düşülməlidir. Qeyd edək ki, “yiyə” kəlməsi müxtəlif türk ləhcə və şivələrində “iyə”, “əyə”, “yey”, idi”, “izi”, “əə” və s. formalarda da işlənməkdədir”.

Bu sözlərin altına biz də qol qoyuruq. Əminik ki, əgər Mənsur bəy qədim türk mifologiyasını dərindən bilsəydi, yuxarıdakı kəlmənin və onun ayrı-ayrı türk ləhcə və şivələrindəki variantlarının sadəcə “yiyə”, “sahib” mənalarında işlənmədiyini, eyni zamanda müxtəlif təbiət obyektlərinin, o cümlədən ağacların sahibi hesab edilən mifik varlıqların - ruhların ümumi adı kimi çıxış etdiyini, “ekiş iyəzi”nin (ağac əyəsinin) ana kimi təsəvvür edildiyini bilsəydi, “ma” (ama // aba - ana), “şam” (ağac adı) “kiş” (ağac) “yezi” (yiyəsi) kimi bərpa etdiyi və əslində düzgün mənalandırdığı sözlərin düzülüş ardıcıllığından tamam başqa və tam doğru nəticə çıxarar və yanlışlığa yol verməzdi. İlk üç sözü də birlikdə “ana şam ağacının əyəsi (ruhu)” kimi oxuyardı.

Məlumat üçün bildirək ki, vaxtı ilə Azərbaycanda “hər bir şeyin, ağacın, suyun əyəsi var”, “nə ki görürük, hamısı əyəlidi” ifadələri, “gecə ağac altına getməzlər əyəsi səni vırar” kimi inamlar mövcud olub və onlar ümumilikdə ağacla bağlı inanclar sisteminin bir hissəsi idilər. Eyni inanc sistemi digər türk xalqlarına da xas olub. Məsələn, telenqitlər inanırdılar ki, hər ağacın ezzе-sahibi, ruhu var. Оnların inamına görə ağacın ezzi-sahibi ruhu (aqaştın ezzi) insan taleyini himayə edir, bu üzdən də onlara qurbanlar verilərdi. Yakutlarda sоnsuz qadınlar yuvalı qara şam ağacına gələr, ağ at dərisini ağacın altına sərib ağacın qarşısında dua еdərlər. Altay mifоlоgiyasına görə göy üzünə dоğru çоx böyük şam ağacı yüksəlir. Göyləri dəlib çıxan bu ağacın təpəsində Tanrı Ülgən оturur. Qadir Qədirzadə Sibir və Altay xalqlarında ağaclara bеz, parça bağlamanı ağac yiyəsini (iççi) razı salmaq, yaxud ağac ruhuna qurban xaraktеri daşıması ilə izah еdir. A.M.Saqalayev yazır ki, dağ və göllə yanaşı, ağac da türk mifologiyasının ən qədim obrazlarından hesab olunur. Hunlar ağaca at qurbanı kəsir, kəlləsini və dərisini də budaqlarına asır­dılar.

Folklorçu alim R. Qafarov yazır:

“Folklorun epik, lirik ənənəsində, mərasimlərdə, oyun və tamaşalarda, canlı danışıqda, eləcə də mədəniyyətin bütün formalarına aid nümunələrdə cansız varlıqların şüurlu başlanğıca malikliyi ideyasına təsadüf edilir. Məsələn, əncir ağacını kəsəndə «Ruhu səni tutacaq» qənaətinə gəlirlər” .

Azərbaycandan toplanılmış folklor nümunələrinin birində deyilir:

“...Dağın üstündə böyük bir ağac var, o ağac pirdi. Gərək ona yaxın getməyəsən. On beş metr aralıda dayanasan. Qollarını açasan, çağırasan. Özü də çağıranda səs verir. ”Ay pir “ deyəndə səs verir, ona nə sözün var ürəyində deyirsən, apardığın ayın-oyunu da qoyursan yerə, dala baxmadan qayıdıb gəlirsən”.

Türk mifologiyasında həyat ağacı ana ilə birlikdə təsəvvür edilir ki, bu da “ama (ana) - şam ekiş (eqiş // ağac) iyəzi (əyəsi)” ifadəsinin daşıdığı məna yükünü anlamağımıza kömək edir. “Kitabi-Dədə Qorqud”un «Basat Dəpəgözi öldürdigi boyu»nda ana – ağac bağlılığı özünü bariz şəkildə göstərməkdədir. Basat Təpəgözə (Dəpəgözə) öz nəslini təqdim edəndə deyir ki, “Anam adın sorar olsan - Qaba Ağac! Atam adın deirsən - Qağan Aslan!”

R. Qafarovun fikrincə, ağaca totem kimi baxılması tarixin ən qədim mərhələsinin - anaxaqanlıq dövrünün məhsuludur. Belə olmasa idi, Basat anasının adını birinci çəkməzdi. Bu, oğuz adətlərinə tamamilə zidd idi. Bu təsəvvür anaxaqanlıq dövrünün təsəvvürləri ilə üst-üstə düşür.

Ana – ağac bağlılığı özünü saxa – yakut türklərindən toplanmış “Əp Soqotox” dastanında da açıq-aydın göstərməkdədir:

“...Evdən içəri girib-gedənlər şərq yönünə,

Ağac Xaqana rastlar, gələrmiş lap önünə.

Çox əski bir əsinti əsərdi hey başında.

Ağac xaqan böyükdü, hər şeyin anasıydı,

Varlıq ona bağlıydı, göylə yer binasıydı.

Kökləri qapadardı yeraltı dünyasını,

Zirvəsi dələrdi göyün doqquz qatını.

Tam yeddi ayaq idi ağacın yarpaqları,

Ondan daha böyükdü sarqan qozaları.

Ağacın tam kökündə görünürdü bir qaynaq,

Həyat suyu idi bu, axıb gedirdi apağ.

Ağ və qara inəklər qopqoca olmuşdular,

Bu sudan içənlərsə yeni can bulmuşdular.

Ağacda uçan quşlar yorğun, bitab olurdu,

Gəlib bu sudan içən yeni qüvvət bulurdu.

Bu müqəddəs ağacın bir sahibi var idi,

Bir dişi tanrıçaydı, saçları da qar idi.

Özü çox qocalmışdı, köksü tam alaca,

Görənlər sanardı, bir kəklik kimi qırca.

Məmələri böyükdü, aşağı sallanırdı,

Uzaqdan baxan adam iki tuluq sanırdı.

Əslində isə bu ağac adi boyda, kiçikdi,

Ana tanrı gəlincə, ona görə böyürdü.

Böyüyərkən səs çıxar, gurultu qopardı,

Bu səs yavaş-yavaş, getdikcə çoxalardı...”

Mənsur Rəhbəri qarşısına qoyduğu məqsədə çatmaq üçün dördüncü yerdə gələn və “syz” kimi qeyd edilən sözü də süni surətdə iki yerə - “s” və “yz” hissələrinə parçalamışdır. Üç samit səslə ifadə edilmiş bütöv bir kəlməni parçalayan və birinci hissəsni “s” kimi götürərək, onu “asa” kimi bərpa edən və həmin kəlməni Manna şahı Azanın adı ilə eyniləşdirən cənab Rəhbəri fikrini əsaslandırmağa çalışarkən müəllifi olduğumuz “Sakların tarixi, dili və ədəbiyyatı” monoqrafiyamıza istinad etməyi də unutmamış və yazmışdır:

“ASA: Manna hökmdarlarından olmuş və bu ad Aşşur mənbələrində Aza kimi qeyd edilmişdir. Tarixi mənbələrdən Aza (Asa) adını daşımış iki Manna hökmdarı məlumdur: l Asa (e.ə. 775) və ll Asa (e.ə. 720-715). Aşşur və Urartu dövlətlərinin Manna əraziləri uğrunda qanlı müharibələr apardığı keşməkeşli dövrdə yaşamış bu hökmdarların adının mənşəyinə gəlincə, İ. Əliyev onu hürrit mənşəli hesab edir. Qiyasəddin Qeybullayev isə adın türk mənşəli Asay adındakı sonuncu “y” hərfinin düşməsi ilə yarandığını ehtimal etmişdir. Yunus Oğuz və Bəxtiyar Tuncay birgə qələmə aldıqları “Türkün gizli tarixi” kitabında sözügedən adı Sibir türklərinin şaman tanrıçaları panteonundakı Aza adlı tanrıçanın adından qaynaqlandığını söyləyirlər. Eyni fikir B. Tuncayın “Sakların tarixi, dili və ədəbiyyatı” kitabında da təkrar edilib”.

Burada səhv ondan ibarətdir ki, müəllifin adlarını çəkdiyi şahlar sadəcə Mazamuanın deyil, onun özünün də qeyd etdiyi kimi, bütövlükdə Manna dövlətinin hökmdarı olmuşlar. Cənab Rəhbərinin “yaz” kimi bərpa etdiyi “yz” samitlərinə verdiyi məna da ilk baxışdan məntiqi görünməsinə rəğmən, əslində, sağlam məntiqdən uzaqdır:

“YAZ: Günümüzədək dilimizdə işlənməkdə olan terminlərdəndir və hazırda həmin sözlə dörd fəsildən birinin adı ifadə edilir. Fəqət qədim dilimizdə həmin kəlmə “ibadət etmək”, “tapınmaq” anlamlarında işlənmişdir. Bu söz sonralar “yad” şəklində Əhəməni mətnlərində də qeydə alınmışdır. Lakin Avestada “ata” kəlməsi ilə birləşərək “yazata” (tanrı) sözünü əmələ gətirmiş və bu mürəkkəb isimdə ilkin şəklini qorumuşdur. Sözün kökündə, çox güman ki, qədim bulqar və qıpçaq türklərinin dilimdə “tanrı” anlamında işlənmiş “izi” termini (Kitab əl-idrak li-lisan əl ətrak) durmaqdadır”.

Əvvəla, Əhəməni mətnlərindəki “yaz” (ibadət etmək) kəlməsinin türk dili ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Qədim türkcədə bu mənada “tapınmaq” (ibadət etmək) və “yükünmək” (namaz qılmaq, səcdə etmək) terminləri işlənmişdir. Qədim bulqar və qıpçaq türklərinin dilimdə işlənmiş və “Kitab əl-idrak li-lisan əl ətrak”da qeydə alınmış “izi” kəlməsi isə qətiyyən “Tanrı” anlamı daşımayıb, hami ruh mənasında işlənib və yuxarıdakı “-iyəzi” (“iyə”, “əyə”, “yey”, idi”, “izi”, “əə”) kəlməsinin kök variantlarından birindən başqa bir şey deyildir. Həqiqət isə budur ki, “syz” formasında qələmə alınmış kəlmə “su iyezi” (su ruhu) kimi bərpa edilməli və oxunmalıdır. Əgər, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, cənab Rəhbəri qədim türk mifologiyasına bələd olsaydı bilərdi ki, əski türklərin mifik təsəvvürlərinə görə, həyat ağacının kökündən dirilik suyu (abi - həyat) fışqırır və ağacın yiyəsi (iyəzi // əyəsi, hami ruhu) olan Ağ Ana, həm də həmin suyun hamisi və sahibəsidir.

Məlumat üçün bildirək ki, XlX əsrin sonları - XX əsrin əvvəllərində Altayda toplanmış folklor materiallarından belə aydın olur ki, altaylıların inanclarına görə, yerin, dağın, meşənin, çayın, suyun və c. də öz ruhları var və onlarla yalnız şamanlar əlaqə yarada və təmas saxlaya bilirlər.

Mənsur Rəhbəri növbəti yerdə gələn və “nna” kimi qeyd edilən kəlməni “nana” kimi oxuyaraq onu Qədim Şərqdə ən çox ibadət olunan tanrılardan birinin – Ay tanrısının adı (Nannar) sayır və yazır:

“...Şumerdə bu tanrının əsas məbədi Ur şəhərində yerləşirdi. Ona Messopatamiyadan tutmuş Çin səddinə qədər dünyanın bir çox ölkəsində ibadət edilirdi. Arsaklar (Arşakilər) dövlətinin ilk dövrlərdə paytaxtı olmuş Nisa şəhərində onun şərəfinə məbəd ucaldılmışdı. Kuşan şahlarından Kanişka qələmə aldırdığı daş kitabəsində (Rabatək abidəsi) ibadət etdiyi tanrılar sırasında Nananın adını ilk yerdə çəkmişdir. Bu tanrıyla bağlı inanclar ilk öncə bizim bölgədə yaranmış, sonradan o, Şumerdə də ibadət obyektinə çevrilmişdir”.

Fikrimizcə, Mənsur bəyin “nana” kimi oxuduğu söz əslində “nənə” kimi rekonstruksiya edilməlidir. Çünki qədim Azərbaycanda suyun hami ruhu hesab edilən əyəyə (iyəyə) “nənə” deyilərək müraciət edildiyi, bu ruhun uşağı olmayan qadınlara qut (buta) verdiyi, bundan sonra onların övladları olduğuna inanılırdı. Eyni funksiyanı daşıyan “Pir Bənövşə nənə” pirinin (Quba) adındakı “nənə” kəlməsi deyilənlərə ən gözəl sübutdur. M. İsmayıl Rüstəm qızı bildirir ki, təmiz suyun insan оrqanizminə təsiri və susuz həyatın mümkünsüzlüyünü yaxşı anlayan xalq mifik ədəbi düşüncəsində bunu gеniş təsvir еtmişdir:

“Mifоlоji inama görə, «sübh vaxtı, axşam çağı suyun başına gеdəndə salam vеrmək lazımdır. Suda Qarı nənə adlı bır şəxs yaşayır. Əyər оna salam vеrməsən, acığı tutar, sənə xətər tоxundurar». Yaxud «Su əyəlidi. Suya gеdəndə gərəh salam vеrəsən. Yоxsa su əyəsi sənnən inciyip zərəl vırar»” (15. 83).

Mənsur bəy sonrakı “dy” şəklində qeyd edilmiş sözü “idiay” kimi bərpa edərək yazır:

“İDİAY: Bu söz, çox gümün ki, ay tanrısının başqa adı idi. Nana əsasən dolanayın (bütöv ay), idiay isə yeni doğmuş ayın, yəni ayparanın adı idi. Onların hər ikisinə xüsusi mərasimlər həsr edilirdi. Bu ənənə Messopatamiya mənşəlidir. Hərçənd ki, həmin ərazidə ayparaya “Suen” deyilmişdir. Amma bu, şumerlərə məxsus ad deyil, akkadların dilindən qeydə alınmış sözdür. “İdiay” kəlməsi “idi” və “ay” hissələrindən ibarətdir ki, buradakı “idi” sözü əski türkcədə “müqəddəs” və “tanrıça” anlamlarında işlənmişdir. Şumer dilində də idi // iti kəlməsi olmuş və təqvimi ay mənasını vermişdir. Həmin dildə ay işığı, yeni doğulmuş ay mənalarını verən “İti – U – Anna” sözü də olub. Görünür, qədim Mannada ay tanrısına ayın müxtəlif fazalarında fərqli ibadət ayinləri keçirilərmiş”.

Burada da arzu olunanın həqiqət kimi qələmə verilməsi hiss edilməkdədir. Sonrakı “d” samitinin “dingir” (tanrı) işarəsi kimi yozulması da qətiyyən inandırıcı deyil. Məsələ burasındadır ki, Manna yazısı ideoqrafik deyil, fonetik yazıdır.

Beləliklə, Mənsur bəyin fikrincə, gümüş boşqab üzərindəki yazının məzmunu belədir: Mazamua şahı (və ya Mazamua ölkəsinin sahibi) Asa Nana, İdiay (yeni doğmuş ay) tanrısına tapınır.

Etiraf edək ki, bu oxunuş ilk baxışdan kimlərəsə doğru və məntiqi görünə bilər. Üstəlik də unutmayaq ki, onu həvəskar tədqiqatçı olmasına rəğmən, əslində böyük bir elmi kəşfə imza atmış, məqaləsindən də göründüyü kimi, son dərəcə məlumatlı bir şəxs söyləməkdədir. Amma onun geniş erudisiyasına və elmi kəşfinə baxmayaraq gerçəkləşdirdiyi oxunuş doğru deyil.

Son sözə - üç samitin (d-y-d) ifadə etdiyi sözə gəlincə, onu “doydu” kimi oxumaq lazımdır. Məsələ burasındadır ki, qədim türklər bütün əyələrə (iyələrə), o cümlədən ağacın hami ruhuna qurbanlar verir və bu yolla onları razı salmağa, özlərini onların yetirə biləcəkləri xətərlərdən qorunmağa çalışırdılar. Görünür, gümüş boşqab bu qurbanların verilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur və onun üzərində bu cümlə yazılmışdır : Ama (aba // ana) - şam ekiş (eqiş // ağac) iyezi (əyəsi, hami ruhu, tanrıçası), su iyezi (əyəsi, hami ruhu) Nana (Nənə) doydu.

Gümüş boşqabın üzərindəki anlaşılmaz ideoqrafik işarələrə gəlincə, onların təsərrüfat hesabları olduğunu ehtimal edən Mənsur bəydən fərqli olaraq, düşünürük ki, onlar yalnız o dövrün qamlarına (şamanlarına) məlum olan magik işarələrdir və əyələrə yönəlik hansısa ovsun və ya alqışla bağlıdır.

1. 4. KİMMER – İSKİT – SAK DÖVLƏTİ
E.ə. Vlll-Vll əsrlərə aid mixi kitabələrdə kimmerlər Azərbaycan və Ön Asiya sakinləri kimi göstərilsə də, Herodot e.ə. V əsrdə onlardan Qara dənizin quzey sahillərinin sakinləri kimi söz açmışdır. Sonrakı dövrlərdə yaşamış digər antik müəlliflər də onları Qara dəniz sahillərində yaşayan xalq kimi xarakterizə etmişlər. Tarixin atası, eyni zamanda, onların bu əraziyə iskitlərin təzyiqi ilə Araz çayı sahillərindən köç etməyə zorlandıqlarını bildirməkdədir. Belə hesab olunur ki, bu etnik qrup guya Güney Qafqaz və Ön Asiyaya Quzey Qafqazdan Daryal keçidini keçərək gəliblərmiş, yəni onlar Azərbaycan və Ön Asiyanın avtoxton əhalisi deyilmiş. Bu fikrin doğru olmadığını irəlidə göstərəcəyik. Hələliksə qeyd edək ki, onların Araz çayını keçərək e.ə. 715-ci ildə Urartu ordusunu darmadağın etdikləri və Urartunu tutduqları dəqiq məlum olan faktdır.

Kimmerləri "qamira" adlandıran aşşur mənbələri onlardan Manna, yəni Azərbaycan sakinləri kimi söz açmaqda və onların hökmdarı Tuqdammenin (Toxtamışın) adını çəkməkdədirlər. Rus və bəzi Avropa elmi ədəbiyyatında yayğın olan fikrə görə, bu xalq irandilli idi. Lakin əldə olan təkzibedilməz dəlillər bunun əksini sübut etməkdə, kimmerlərin türkdilli olduqlarını birmənalı şəkildə ortaya qoymaqdadır. Dünyaya "İlliada" və "Odiseya" kimi iki nəhəng poema bəxş emiş Homer bu xalqdan "at südü sağanlar" kimi bəhs etmişdir. At südünü sağanların və ondan kımız hazılayanların isə məhz türk xalqları olduğu bəllidir. İrandillilər içərisində belə adətə rast gəlinməmişdir. Bu baxımdan erkən orta əsrlər tarixçisi Prokopiyanın dedikləri isə əvəzsiz mənbə hesab edilə bilər: