Bəxtiyar Tuncay azərbaycan imperatorluğU

Görkəmli Azərbaycan alimi Səlimxanov bu diyarın erkən Eneolit abidələrindən olan Kültəpə abidəsindən əldə edilmiş ilk metal məmulatlarının spektral analizini apararkən onların tərkibində mislə yanaşı arsen qarışığının da olduğunu üzə çıxarmışdır. Kültəpənin erkən Eneolit dövründən son Tunc dövrünə qədərki bütün mərhələlərini əks etdirən və qalınlığı 22, 2 metr olan mədəni təbəqəsindən tapılan məmulatların təhlili əsasında edilmiş bu böyük kəşf sayəsində Azərbaycanda və sonrakı dövrlərdə bütün Qafqaz ərazisində ayrıca bir mis-arsen mərhələsinin olduğu dünyaya məlum oldu.

Məlum olduğu kimi, metallurgiyanın yaranması və inkişafı üçün xammal bazasının olması vacibdir. Naxçıvan ərazisində belə bir baza vardır. Bu, mis, arsen və polimetal yataqlarıdır. Azərbaycanda qalaydan başqa bütün zəruri metal yataqları mövcuddur. Və bu yataqlarda malaxit, azurit, xalkopirit, helenit, sfalerit, antimonit və sairə minerallara da rast gəlinir. Onların erkən dövrlərdən emal edildiyini sübut edən çox sayda qədim metalçıxarma və metalişləmə sənayesi izləri tapılmışdır. Belə izlərə Ordubad rayonu ərazisindəki Misdağ, Dizixçay, Parağaçay, Göy - göl, Ağyurd və Şəkərdərədə rast gəlinmişdir.”

Maraqlıdır ki, Ordubadın Nüsnüs kəndindən qərbdə "Sak dağı" adlanan bir dağ iskitlərin, daha dəqiq desək, sakların adını yaşatmaqdadır. Sözügedən kəndin ən böyük küçələrindən biri "Sak" adını daşıyır və bu küçə Sak dağının şərqindədir. Mahmud İsmayıl bu toponimlərin, eləcə də Nüsnüs kəndinin şimal - şərq, Naxçıvanın qərb istiqamətində yerləşən Saqqarsu adlı yerin də saklarla bağlı olduğunu yazmışdır .

Siciliyalı Diodorun aşağıdakı sözləri bu xalqın ilkin vətəninin Araz sahilləri olduğunu və onların məhz buradan Avrasiyanın geniş ərazilərinə yayıldıqlarını göstərməklə yanaşı, adlarının daha öncələr nədən eşidilmədiyinin, yəni daha qədim mənbələrdə hansı səbəbdən qeyd olunmadığını da anlamağa kömək edir:

"İndi də (hindlilərlə) qonşu ölkədə məskun olan iskitlərə keçək. Onlar əvvəllər o qədər də böyük olmayan bölgədə yaşayırdılar, lakin sonralar özlərinin artan qoçaqlığı, hərbi gücü ilə böyük ərazilər zəbt edib öz boylarını şöhrət və iqtidar sahibi etdilər. Əvvəllər onlar azsaylı idi və Araz qırağında yaşayırdılar, onda şöhrət sahibləri olmadıqları üçün onlara həqarətlə baxılırdı. Lakin hələ qədim vaxtlardan strateji bacarığı ilə seçilən bir savaşqan başçılarının başçılığı altında onlar Qafqaza qədər dağlarda, Okean və Meoyiy (Azov) gölü sahillərindəki düzlərdə və Tanais çayına qədərki sair bölgələrdə özlərinə ölkə əldə etdilər... Xeyli vaxt keçəndən sonra ...Tanais çayından o tərəfdə Trakiyaya qədər geniş əraziləri də özlərinə tabe edib, hərbi yürüşlərini başqa istiqamətdə yönəltdilər, Misirin Nil çayına qədər özlərinin hökmranlığını yaydılar."

Əsərlərində iskit və saklara önəmli yer ayırmış Strabon (e.ə. 63 - b.e. 23) iskitləri əsasən iki yerə: roksolanlara və sarmatlara bölmüş, ikincilərin isə çar sarmatları və kaziq sarmatlarından ibarət olduqlarını vurğulamışdır. İosif Flaviy (l əsr) də sarmatlardan iskit tayfalarından biri kimi söz açmaqda, onların Romaya hücumlarından danışdığı yerdə "iskitlərin sarmat adlanan hissəsi" ifadəsini işlətməkdədir.

Yuxarıda qeyd etdiymiz kimi, Strabona görə, sarmatların bir bölümü " sarmat - kaziqlər, yəni sarmat-qazaxlar adlanmışlar. Maraqlıdır ki, qazax xalqının etnogenezində iştirak etmiş soylardan biri də sarmatlar olmuşlar. Musa Kağankatlının yazdığına görə, sarmatların soy babası, Yafəsin başqa bir oğlu olan Aşkenazdır. Antik müəlliflərin fikrincə, sarmatlar iskitlərlə amazonkaların izdivacından törəmişlər və iskit dilində danışırdılar.

Bu müəlliflərin yazdığına görə, sarmatlar Qara dəniz iskitlərindən və Don çayından şərqdə məskun idilər. Eyni mənbələrin təhlilindən belə aydın olur ki, onların torpaqları bugünkü Rusiyanın Kalmıkiya, Həştərxan, Stavropol, Krasnodar və Rostov bölgələrini əhatə edirdi. Antik müəlliflərin bəziləri sarmatları "savromat" da adlandırmışlar. Məsələn, Herodot "savromat" yazdığı halda, eradan əvvəl lV əsrdə yaşamış Skilak Karianidli "sarmat" ifadəsini işlətmiş, Ovidiy Nazon isə hər iki addan istifadə etmişdir. Pliniy isə yunanların sarmatları "savromat" adlandırdıqlarını bildirmişdir.

Diodor Siciliyalı və Pliniyin bildirdiklərinə görə, sarmatlar Midiyadan (Madaydan), yəni Cənubi Azərbaycandan iskitlər tərəfindən köçə zorlanmışlar. Elə bu səbəbdən də bəzi antik müəlliflər sarmatları midiyalılarla, yəni madaylarla eyniləşdirmişlər. Məsələn, Pliniy və Yuliy Solin sarmatları midiyalıların (madayların) törəmələri hesab etmişlər. Pliniy türkləri sarmatların bir qolu saymış, Pomponiy Mela isə türklərlə sarmatların qonşu olduqlarını yazmışdır. Eradan əvvəl ll əsr müəllifi Dionisiy Pereqet isə sarmatları hunlarla eyniləşdirmişdir. Fakt isə budur ki, qıpçaq mənşəli qazax soylarından biri də sarmatlardır və onlar qazaxların içərisində "şermat" və "sarmat teleu" adları ilə məşhur idilər. Bu fakt qədim Atropatenanın paytaxtının nədən Kazaka (Qazax) adlandığını başa düşməmizə və nədən qıpçaq elementinin oğuz mənşəli Azərbaycan türkcəsində xüsusi bir plast təşkil etdiyini başa anlamamıza yardımçı olur. Əslində isə qıpçaq elementinin Azərbaycandakı kökləri ən azı kumanların tarixi qədər qədimdir. Xatırladaq ki, e.ə. lll – ll minilliklərə aid mixi yazılarda kumanların adına “kumen” formasında, Azərbaycan və Şərqi Anadolu sakinlərindən birinin adı kimi rast gəlinməkdədir.

Maraqlıdır ki, bəzi antik müəlliflərin sarmatların soy babaları saydıqları maday xalqının da qazaxların etnogenezində iştirak etdikləri məlumdur. Bu barədə Qiyasəddin Qeybullayev özünün rusca qələmə aldığı “Azrbaycan xalqınn etnogenezi” adlı kitabında ətraflı məlumat verməkdədir. Eyni kitabda sarmatlar barədə də yetərincə bilgi yer almışdr.

Müqəddəs "Tövrat" kitabında Yafəsin oğullarından söz açılarkən, onlardan birinin Maday olduğu bildirilir. Eradan əvvəl lX - Vlll əsrlərə aid mixi yazılarda Madayın soyundan gələn xalqdan - maday xalqından və eradan əvvəl Vll - Vl əsrlərə aid mixi yazılarda isə bu xalqın Azərbaycanın cənubunda qurduğu Madayya dövlətindən söhbət açılır. Qədim yunan müəllifləri, o cümlədən eradan əvvəl V əsrdə yaşamış Herodot bu dövləti Midiya dövləti, xalqını isə midiyalılar kimi qeyd etmişlər.

Məlumat üçün bildirək ki, Azərbaycanda formalaşan digər türk soy və boyları kimi madayların da izlərinə sonrakı əsrlərdə Türküstanda rast gəlirik. Sonralar hansısa səbəbdən Azərbaycanı tərk edən bu qədim türk soyu qazax türklərinin etnogenezində yaxından iştirak etmişdir. Qazax xalqını təşkil edən türkdilli soylardan biri də madaylar olmuşlar.

Azərbaycandan iskitlər tərəfindən köçə zorlanan və Şimali Qafqaz ərazisində məskunlaşan sarmatlar hunlar tərəfindən darmadağın edildikdən sonra bir neçə istiqamətə yayılmışdılar. Bunların bir hissəsi Qazaxıstan ərazisinə köçərək qazax xalqnın etnogenezində yaxından iştirak emiş, ikinci bir hissəsi Fransa və İspaniyaya mühacirət edərək uzun müddət bu ərazidə hökm sürmüşlər. Ücüncü qrup isə Britaniya istiqamətinə yürüş edərək, orada Britaniya dövlətçiliyinin və ilk kral sülaləsinin əsasını qoymuşdular. İngilis mənbələrinə görə, Britaniyanın ilk əfsanəvi kralı, əfsanəvi Kamelot şəhər - dövlətinin və kral sülaləsinin əsasını qoyan ser Artur sarmat idi. O öldükdən sonra əsl türk kimi dəfn edilmiş və məzarının üzərində böyük bir kurqan ucaldılmışdı. Dördüncü qrup isə Quzey Afrikya qədər gedib çıxmışdı.

Klavdi Ptolomey (ll əsr) özünün "Coğrafiya bələdçisi" adlı əsərinin "Avro-pa Sarmatiyasının mövqeyi" adlı bölümündə bu ölkənin sakinlərindən biri kimi iskit-alanların da adını çəkməkdədir. İosif Flaviy də özünün "Yəhuda savaşı haqqında" əsərində alanları iskitlərin bir qolu adlandırır.

Alanlara xüsusi bir tədqiqat əsəri həsr edən və var gücü ilə bu xalqın guya irandilli osetinlərin əcdadı olduğunu sübut etməyə çalışan V.B.Kovalevskaya məsələ antropologiyaya gəldikdə yazır:

"Katakomba tipli qəbirlərdən çıxan kəllələrinin quruluşu bir çox mütəxəssis tərəfindən incələnmişdir. Alanlar ensiz sifətli, uzun başlı cənubi avropoid irqinə məxsus olmuşlar və həm özləri ilə çağdaş olan girdəbaş tipli yerli əhalidən, həm də onların birbaşa varisləri olan müasir osetinlərdən fərqlənmişlər" .

Maraqlıdır ki, arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində tapılan və ən azı Mezolit dövründən tutmuş son Tunc dövrünə qədərki böyük bir zaman kəsiyini əhatə edən skeletlər uzunbaşlı kaspi-oğuz tipinin bütün Qafqaz ərazisini əhatə etdiyini, girdə-baş kafkasion tipinin daşıyıcılarının isə bu bölgəyə çox - çox sonrakı dövrlərdə gəl-diklərini sübut etməkdədir.

Tarixçi alim Kərəm Məmmədov mövzu ilə bağlı yazır:

“Qafqaz ərazisində məskun olan xalqların sayının çoxluğu, onların müxtəlif dil ailələrinə mənsub dillərdə danışması, bölgənin fiziki- coğrafi şəraitinin mürək-kəbliyi və bu mürəkkəbliyin ayrı - ayrı etnosların təcridinə gətirib çıxarması etnogenez proseslərinin öyrənilməsi baxımından Qafqaz ərazisindən əldə edilmiş paleo-antropoloji materialın önəmini artırmaqdadır. Qafqaz ərazisində məlum olan ən qədim kəllə sümükləri Qobustandan, Kiçikdaşın ətəyindəki “Firuz” mağarasından tapılmışdır. Bu tapıntılar Mezolit dövrünə aiddir. Eyni dövrə aid edilən və eyni morfoloji xüsusiyyətləri daşıyan insan qalıqları Cənubi Azərbaycan ərazisindən də tapılmışdır. Üzün nisbətən ensizliyi və kəllənin nisbətən uzunsovluğu ilə fərqlənən bu tip bütün Qafqaz və Cənubi Azərbaycan üçün təkcə Mezolit dövründə deyil, Eneolit, yəni Mis - daş və Tunc dövrlərində də xas olmuşdur. Bu insan tipi elm aləmində “kaspi” və ya “oğuz” tipi adlanır və öz parametrlərinə görə Azərbaycan türklərinin antropoloji tipinə uyğundur və digər qonşu xalqların göstəricilərindən əsaslı surətdə fərqlənir.”

Antropoloji tədqiqatlar bütün Qafqaz və Cənubi Azərbaycan ərazisində Me-

zolit dövründə yaradılan zəngin mədədniyyətin qurucularının məhz Azərbaycan türklərinin əcdadları olduğunu birmənalı şəkildə sübut etməkdədir. Bu faktı Qobustan ərazisində təsbit edilən və ayrı - ayrı türk soy və boylarına aid soy tamğaları da sübut etməkdədir. Mövzu ilə bağlı F. Muradova deyir:

“Qobustanda insan, heyvan, balıq və sairə təsvirləri lə yanaşı,müxtəlif işarə və tamğalara da rast gəlinməkdədir."

İskit, sak və sarmatları irandilli hesab edən bir çox elm adamı alanların da irandilli olduğunu söyləyərək, onları osetinlərin ulu babaları olduqlarını iddia etməkdədirlər. Lakin həmin alimlər eyni zamanda sarmat və alan qəbirlərindən tapılmış skeletlərin antropoloji cəhətdən irandilli osetinlərə deyil, qıpçaq mənşəli, türkdilli qaraçay və balkarlara uyğun gəldiyini, həmin qəbirlərdən çıxan əşyaların üzərində tük-run yazılarına və türk tamğalarına rast gəlindiyini etiraf etmiş, bunu izah etməkdə çətinlik çəkmişlər. Halbuki, bu halı izah etmək üçün alanların və asların dili haqqında Biruninin (Xl əsr) söylədiklərini yada salmaq tamamilə yetərlidir. Bu böyük alim həmin xalqların qıpçaq və Xorəzm (karluq) dillərinin qarışığı olan xüsusi bir dildə danışdıqlarını yazmışdır.

Maraqlıdır ki, qaraçay və balkar türkləri bugünə qədər özləini alan-kumanların davamı hesab etməkdədirlər. Osetinlər də balkar türklərini "ası" və ya "asiaq" (aslar), qaraçay türklərini isə "Stur - Asiaq" (böyük aslar) adlandırırlar.

Tarixi mənbələrdə kumanların da iskitlərlə eyniləşdirilməsi, onlardan "koman iskitləri" kimi söz açılması halları da müşahidə edilmişdir. R. Q. Latam koman iskitlərinin etnik mənsubiyyəti barədə yazmışdır:

"Koman iskitləri, massagetlər, saklar, peçeneqlər, xəzərlər, hunlar öz mənşələri etibarilə türkdürlər və bunu sübut etməyə ehtiyac yoxdur."

İskitləri "işquz” adlandıran Mahmud İsmayılın yazdığına görə, l yüzilliyin müəllifləri Pomponi Mela və Pliniy iskitləri türkdilli hesab etmiş, V yüzilin müəllifi Zozima isə yazmışdır ki, bəziləri iskitləri hunlar adlandırırlar. Xl əsrdə yaşamış gürcü tarixçisi Leonti Mroveli özünün Kartlis Tsxvoreba" (Gürcü çarlarının tarixi) adlı əsərində iskitləri xəzər türkləri ilə eyniləşdirmişdir. Eyni dövrə aid edilən rus salnaməsində - "Ötən illərin salnaməsi"ndə də xəzərlərlə iskitlər arasında bərabərlik işarəsi qoyulmuşdur.

Bir vaxt Atillanın qərargahında olmuş və bu böyük türk hökmdarı ilə görüşmək şərəfinə nail olmuş Prisk isə hun türklərini "çar iskitləri" adlandırmışdır. Ondan öncə isə Yevnapiy eyni fikri söyləmişdir. lV əsrdə yaşamış Misir yepiskopu Seneziyanın Roma imperatoru Arkadiyə yazdığı məktubda da hunlardan iskit kimi söz açılmaqdadır.

Vlll əsrin Bizans tarixçisi Feofan özünün "Xronoqrafiya" əsərində iskit və xəzər türkləri arasında heç bir fərq qoymur, xəzərləri iskit adlandırır. Bizans müəlliflərinin, demək olar ki, hamısı, o cümlədən Zemarx, Menandr və Simokatta türklərdən iskit kimi söhbət açmış və iskitlərin türk olduqlarını təsdiqləmişlər. Bu hal XV əsrə qədər davam etmişdir. Mençen-Helfen özünün "Hunların dünyası" adlı əsərində iskitlərlə, eləcə də kimmerlərlə hun türklərini eyniləşdirən bütün əski qaynaqları ortaya qoymuşdur.

Bu qaynaqları dərindən incələyən görkmli rus şərqşünası A. N. Bernştam haqlı olaraq yazmışdır:

“Türklərin substrat etnogenezi birbaşa hunlarla bağlıdır. Hunların sələfləri bilavasitə iskitlərdir. Həm Asiya, həm də Avropa hunları iskit bətnindən doğulmuşdur. Hunları türklələ bağlayan nəzəriyyə belə deməyə əsas verir ki, iskitlər də türkdür.”

Başqa bir tanınmış rus şərqşünası V. V. Bartold isə demişdir:

“Ərəb coğrafiyaşünaslarının əsərlərində Ptolomeyin iki iskit yurdundan biri qərbdə yerləşir və “Türk torpaqları” anlamına uyğun gəlir, ikincisi isə şərqdədir, doqquz oğuz torpaqlarıdır.”

Eyni müəllifin aşağıdakı sözləri də eyni fikri ifadə etməkdədir:

“Vl əsrdə böyük bir imperatorluq qurmuş türkləri qədim türklərlə əlaqələndirmə cəhdləri olmuşdur... Qərbdəki türklərin iskitlərin yaxın qohumu və ya ən azı bu xalqın bir parçası olduğu düşünülməktədir.”

Şübhəsiz ki, bu fikir boş yerdən yaranmamışdır. Bartoldun haqqında söz açaraq, Vl əsrdə böyük imperatorluq qurduqlarını söylədiyi türklər elmi ədəbiyyatda “türküt” (türk + “üt” cəm şəkilçisi) adı altında tanınmaqdadırlar. Y. Oğuz l əsr müəllifi Strabona istinadən yazır ki, Strabonun dövründə, yəni l əsrdə Tiras (Dnestr) çayı sahilində iskitlər yaşayırdılarlar və bu bölgə “Türket” (Türküt) adlanırdı.

Strabondan fərqli olaraq, türkütləri “turaqet” və “turreqetau” adlandıran Pliniyin yazdığına görə, iskitlr və saklar, turreqetau və ya turaqetlərdir. Farsların bütün iskitləri “sak” adlandırması səbəbindən onlara “sak” deyirlər.

Bizans imperatoru Aleksi Kommenonun qızı Anna Komninanın qələmə aldığı və atasına həsr etdiyi “Aleksiada” kitabında da mövzumuz baxımından maraq doğuran bilgilər bulunmaqdadır. Xl əsrin sonları, Xll əsrin əvvəllərində baş vermiş hadisələrdən söz açılan bu kitabda Bizans ordusundakı muzdlu türk əsgər və komandanlarından da söz açılmaqda və onlar “iskit” adlandırılmaqdadır. Bu barədə fikrini bölüşən Yunus Oğuz yazır:

“Məlum həqiqətdir ki, Bizans ordusunda məşhur türk sərkərdələri vardı. Anna Komnina onların ikisinin adını qeyd etmişdir. Birinin adı Uz (Oğuz) xalqınn adına uyğun olaraq Uz, digərinin Uz xalqına aid olan Ərgir Qaracadır. Anna Kominina atasının qıpçaqlardan ibarət daha bir ordu qurduğunu yazır və sarayda qıpçaqlara, uzlara və digər türk xalqlarınn hamısına “iskit” deyildiyini bildirir.”

D. İlovayski yazır:

“Çeşidli qaynaqlarda hunları iskit adlandrırlar. Bununla yanaşı, Bizans elçisi Prisk hunların baş komandan Atilla haqqında təəssüratlarını yazmışdır; “iskitlər... böyük həvəslə hun dilində danışırlar. Bu torpaqlarda toplanmış xalqlar iskit dilində danışırlar””

D. İlovayskinin sözlərini təhlil edən Y. Oğuz haqlı olaraq bildirir ki, Prisk “hun yasaları”. “hun dili” yerinə “iskit yasaları”, “iskit dili” ifadəsini işlədir:

“Əgər biz hunların babalarının iskitlər olduğu tezisini qəbul ediriksə və Prisk də onların adını tez – tez dəyişdirərək, “hun dili” əvəzinə “iskit dili” deyirsə və bunda bir problem görmürsə, demək, biz də “iskit dili” əvəzinə “türk dili” deyə bilərik.”

Saklar barədə Yeni Türk Ensiklopediyasında yazılmışdır:

"Saklar (e.ə. Vll-lll əsrlər) türklərin tarix öncəsinin, Teoman və Metedən öncəki türk tarixinin ən mühüm siyasi quruluşudur, sakların qurduğu dövlətdir... Yunanların "ska" dediyi qövmdür. Xanədan və hakim ünsür türkdür...

Sakların ən böyük hökmdarı iranlıların Əfrasiyab dedikləri Alp Ər Tonqa-dır. Türkləin yetişdirdiyi ilk böyük tarixi şəxsiyyətdir."

Maraqlıdır ki, qədim hind mənbələri də şakyalar (saklar), turuşkalar (türklər) və hunlar arasında bərabərlik işarəsi qoymaqda, onlardan eyni etnos kim danışmaqdadırlar. Gördüyümüz kim, qədim və orta əsr mənbələri iskit və sakları birmənalı olaraq türk kimi təqdim etməkdədir. Artıq həmin mənbələrin söylədiklərinin doğruluğunu təsdiq edən təkzibedilməz arxeoloji dəlillər də tapılmışdır. Söhbət Qazaxıstan ərazisində, saklara aid İssık kurqandan tapılan gümüş nimçə üzərindəki türk yazılarından gedir. Bu barədə söhbətə keçməmişdən öncə qeyd edək ki, Qədim Çin mənbələrində saklardan e.ə.V əsrdən etibarən söz açılmaqdadır. Çin arxeoloqlarının Cunqariyada üzə çıxardıqları və tədqiq etdikləri sak qəbirləri də e.ə. V - lV əsrlərə aid edilir. İssık, İsıkkul və Altay (Pazırıq) kurqanları, eləcə də Urumçi yaxınlığından tapılan kurqanlar da sak kurqanları hesab edilir və həmin dövrü əhatə edir.

Bu kurqanlardan birindən, daha dəqiq desək, Qazaxıstan ərazisindəki İssık kurqanından tapılan türkcə yazılar sakların zəngin yazı və ədəbiyyat ənənələrinə sahib olduqlarını söyləməyə əsas verir. Bu barədə Oljas Süleymenov yazır:

"...1970 - ci ilin yazında Alma-Atanın həndəvərində, İssık gölünün yaxınlığında Altay tipli kurqan-qəbir aşkar edildi; ilkin araşdırmaya görə, yeni tapıntı Pazırık kurqanı dövrünə (e.ə. Vl - V əsrlər)aid edildi...

...İssık sərdabəsində üzərində horizontal yazı olan qab tapılmışdı: 26 hərf-dən ibarət ilan bu əlifba Orxon-Yenisey yazısını xatırladır."

Mahmud İsmayıl bildirir:

"Məlum olduğu kimi, 1970-çi ildə Alma-Ata şəhəri yaxınlığında, İssık rayonunda arxeoloqların açdıqları kurqanda bir sak döyüşçüsünün qızıl geyimi və üzərində yazı olan bir gümüş cam aşkar edilmişdir. Qazax alimi A. S. Amonjolov cam üzərindəki yazını oxumuş və belə qənaətə gəlmişdir ki, bu qəbrin sahibi türkdilli sak olmuşdur."

İssık kurqanından tapılmış yazı ilə bağlı Murad Aci yazır:

"Arxeoloq K. A. Akişevin tədqiqatarı xüsusi maraq doğurur, o," iskit məsələ-si" mövzusunda son nöqtəni qoymuşdur. Alim Yeddisudakı (Qazaxıstan)İssık kurqanından üzərində run əlifbası ilə dəqiq türkcə yazı olan qab tapmışdır. Tapıntının, eynən kurqanın özü kimi, 2500 il yaşı var. Beləcə, bu yazı iskit və sakların ilk yazılı abidəsi oldu, bu abidə onların dili barədə məlumat verməkdə-dir."

İssık yazısının hərflərinin Orxon-Yenisey əlifbasının daha qədim və xüsusi bir variantı olduğunu və onlar arasındakı genetik bağlılığı inandırıcı şəkildə açıb göstərən Elməddin Əlibəyzadə mövzu ilə bağlı deyir:

"İssık yazısı nəsr dili nümunəsidir. Öz yığcamlığı ilə diqqəti cəlb edir. İkicə cümlədə hər şey aydın olur. Bu dil, təxminən 2500 - 3000 il bundan əvvəl danışdığımız ümumtürk dili və onun yazıda ifadəsidir".

Tanınmış qazax alimi A.Amonjolov isə bildirir:

"Alma-Ata yaxınlığında sak qəbrindən tapılmış runabənər yazı, nəticə etibarilə, Yeddisu köçərilərinin danışdıqları qədim türk dilidir".

İssık kurqandan tapılan və Orxon-Yenisey yazılarından daha qədim olan yazının əlifbası, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, türk-run əlifbasının variantlarından biridir və İssık yazısı həmin əlfba ilə yazılmış yeganə epiqrafik abidə deyildir. Mu-rad Acinin yazdığına görə, Termez yaxınlığındakı Kara - Təpədə aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı ll - lV əsrlərə aid qədim bir buddist məbədi tapılmışdır. Həmin məbəddən tapılan qabların üzərində də eyni əlifba ilə qələmə alınmış yazılar aşkar-lanmışdır. Eyni yazı növünə Əfqanıstan ərazisində fransız geoloqları da rastlamış-lar.

Murad Acinin söylədiklərini İ. Dyakonov da, B. Livşits də təsdiqləməkdədirlər. Fəqət bütün əsərlərində iskit və sakları irandilli kimi təqdim etməyə çalışan bu alimlər fakt qarşısında qaldıqlarından, yazıların dilinin türk dili olduğuna göz yummuş və onu sadəcə "İssık yazısı" adlandırmışlar. Məsələn İ. Dyakonov yazır:

"Lap bu yaxın zamanlarda Orta Asiyada və Əfqanıstanda ilk tapıldığı yerin – Alma - Atadan 50 km aralıdan tapılmış kurqanın (Qazaxıstan; kurqanın e.ə. Vl - V əsrlərdən gec olmayan dövrə aid edilir) adı ilə, şərti olaraq, "İssık" adlandırılan heca və ya hərf yazısı tapılmışdır. Eyni yazıya Mərkəzi Əfqanıstandan tapılan e.ə. l əsrə aid trilinqvada da, kxaroştxi əlifbası ilə hind-prakrite dialektində və yunan əlifbasının bir növü ilə baktriya dilində qələmə alınmış yazılarla birlikdə rastlanmışdır. Eləcə də Cənubi Özbəkistan, Cənubi Tacikistan və Şimali Əfqanıstandan tapılan və l - Vl əsrlərə aid edilən (?) qab qırıqları üzərində də eyni yazı nümunələri ilə rastlaşırıq. Bu yazının yaranma yeri, ehtimal ki, sovet Özbəkistanı və Tacikistanının cənub - şərq hissəsi və Əfqanıstan olmuş və çox güman ki, oradan köçəri saklar tərəfindən gətirilmişdir."

Bir sözlə, İ. Dyakonov təkzibedilməz fakt qarşısında qalmasına baxmayaraq həmin yazının guya sakların kənardan əxz etdiklərini, yəni onların öz kəşfi olmadığını söyləyir, fəqət nədən həmin yazının ən qədim nümunəsinə məhz saklara aid kurqanda rast gəlindiyini izah etmir. Və bu onun yeganə ziddiyyətli fikri deyil. O bir yandan yazır ki, həmin yazı təqribən 1000 il işlənmişdir, bir qədər sonra isə onun guya birdəfəlik istifadə üçün kəşf edildiyini iddia edir. Daha sonra isə "İssık" yazısının başqa yazı növləri ilə, o cümlədən kxroştxi və brahmi əlifbaları ilə əlaqəsinin olmadığını söyləyir, o biri yandan isə onun qədim hind yazıları kxroştxi və ya brahmidən törəmiş ola biləcəyini iddia edir və dolayısı ilə həmin əlifbalar arasında müəyyən oxşarlığın olduğunu etiraf edir, amma nədən "İssık" yazısını həmin yazılardan daha qədim dövrə aid olduğunu izah etmir.

1. 6. MADAY (MİDİYA) DÖVLƏTİ VƏ MADAY - İŞQUZ (İÇ OĞUZ)

MÜNASİBƏTLƏRİ
Artıq qeyd etdiyimiz kimi, Aşşur və Urartunun zərbələrinə tab gətirməyən Manna dövləti iki hissəyə parçalanmışdı ki, bunun da nəticəsində Azərbaycanın ərazisində iki fərqli qədim türk xalqının adını daşıyan iki müstəqil və ya yarımüstəqil xanlıq yaranmşdı. Bunlardan biri Aşşur - Babil mənbələrində “Madayya”, qədim yunan mənbələrində isə “Midiya” adlandırılan Maday dövləti idi. Bu etnotoponim haqqnda Firidun Ağasıoğlu yazır:

“Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, qərb müəlliflərinin Mediya, Midiya kimi verdiyi ölkə adı Tövratda Maday, qədim farsca Mada, elamca Mata şəklində yazılmışdır. Qədim formanı Altay eposu “Maday Kara” saxladığı kimi, karaimlər (Krım və Litvada yaşayan musəvi türklər) indi də “midiyalı” anlamnda “madaylı” ifadəsini işlədirlər”.

Madaylar (midiyalılar) ilk öncə Mannanın tərkibində, Cənubi Azərbaycanın Zəncan, Qəzvin və Həmədan şəhərləri ilə bugünkü Tehran arasında yerləşən ərazidə məskun idilər. Aşşur mixi kitabələrində onlar haqqında ilk məlumat e.ə. 835 - ci ilə aiddir. Həmin mənbədə və sonrakı mənbələrdə onlar "maday" (amaday, matay) olkələri də "Maday" adları ilə yad edilirlər. Antik müəlliflərin əsərlərində isə "Midiya" və "midiyalı" adları keçərlidir. Azərbaycan elmi ədəbiyyatında da bu adlar daha çox işlənir. Hərçənd ki, aşşur mənbələrindəki ad daha doğrudur.

Midiyalıları (madaylar) da, kimmer, iskit və sakları da irandilli və Azərbaycana kənardan gəlmə sayan Q. Hüzinq, R. Hauşild, F. Heninq, E. Qran-tovski, İ. Əliyev və digərləri onların guya Qafqazın quzeyindən, yəni Avropadan, E. Meyer, V. Geyger, A. Kristensen, C. Kameron, İ. Oranski, V. Brandenşeyn, V. Masson, H. Nüberq və başqaları isə Orta Asiyadan gəldiklərini iddia etmişlər. Fəqət bu tarixçi alimlər, əgər gerçəkdən də madaylar Azərbaycana kənardan gəlmişlərsə, nədən onların adına ilk dəfə məhz Ön Asiya mənbələrində və Azərbaycan sakinləri kimi çəkildiyini izah etməmişər? Bu sual açıq qalır. Açıq qalan başqa bir sual isə belədir: əgər midiyalılar gerçəkdən irandilli olmuşlarsa, nədən Sibir türklərinin və qazaxların bir qolu olan madaylar (mataylar) türkcə danışmışlar və nə üçün ll Sarqonun e.ə. 713-cü ildə qələmə alınmış kitabəsində midiyalılarla arilər arasında fərq qoyulur? Nədən bu xalqın ulu babası Maday tarixi mənbələrdə türklərin ulu babası Yafəsin oğullarından biri kimi yad edilir?

Yəhudi və xristian mənbələrinə görə, o cümlədən Tövrada bildirilənə görə, madayların soy babası Maday, türklərin ulu babası Yafəsin oğullarından biri olub. Eyni zamanda, bu xalqın qazax və Sibir türklərinin soylarından biri olduğu və qıpçaq türkcəsində danışdığı məlumdur. Bu barədə V. V. Vostrov və M. S. Mukanov “Родоплеменной состав и расселение казахов” (Alma – Ata, 1968) adlı kitabın 118 – ci səhifəsində, eləcə də V. V. Radlov “Из Cибири” kitabının (Moskva, 1989) 600, 727, 720, 726, 728, 731, 732 – ci səhifələrində yetərincə məlumat bulunmaqdadır.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Pliniy və Yuliy Solin sarmatları midiyalıların (madayların) törəmələri hesab etmişlər. Bu xalqın da qıpçaq soylarından biri olduğu və qazax türklərinin tərkib hissəsi kimi çıxış etdiyi məlumdur.

Məlumat üçün bildirək ki, Musa Kağankatlı madayları (midiyalları) öz yazısı olan millətlər içərisində qeyd etmişdir. Bu gün bu fakt heç bir tədqiqatçıda heç bir şübhə oyatmır, fəqət onların hansı əlifbadan istifadə etdiklri barədə alimlər arasında yekdil fikir yoxdur. Maday (Midiya) ərazisindən tapılan və Vlll – V əsrlərə aid edilən vazalar üzərində rastlanmış arami mənşəli, fəqət arami dilində olmayan, ümumiyyətlə, Yaxın Şərqin heç bir qədim dilində olmadığı anlaşılan və bu günə qədər oxunmamış qalan yazıların madaylara aid olduğu hesab edilir. Mətnlərin üzərində əsasən semitoloq və iranşünaslar baş sındırsalar da, bir nəticəyə gələ bilməmişlər. Həmin yazıların türkcə ola biləcəyi heç kəsin ağlına gəlmədiyindən onları türkcə oxumağa cəhd edilməmişdir. Türkoloqların isə bu yazılardan ümumiyyətlə xəbəri yoxdur. Həmin yazılar H. S. Nilander tərəfindən dərc edilmişdir (Nylander H. S. Assyria grammata. Remarkas on the 21 st “Letter of The mistokles”. – “Opuscula Atheniensia”. Vol. 8. 1968, səh. 119 - 136).

Madayların eyni zamanda müxtəlif dövrlərdə millətlərarası ünsiyyət vasitəsi olmuş akkad və arami dillərindən də istifadə edikləri məlumdur. Məsələn, Midiya ərazisindən e.ə. lX əsrə aid bir tunc lövhə və bu lövhə üzərində yerli hökmdarlardan birinə aid yazı tapılmşdır. Bu yazı akkad dilindədir. E.ə. Vll əsrdən etibarən isə akkad dilini sıxışdıraraq millətlərarası ünsiyyət vasitəsinə çevrilən arami dili Madayda, eləcə də sonrakı əsrlərdə Əhəmənilər imperiyasnda dövlət dillərindən biri olmuşdur.

Qədim yunan mənbəlrinə görə, müstəqil Maday (Midiya) dövlətinin qurucusu Deyok (Dayık) sayılır. O, həm də ilk Maday xanı idi. Bir çox alimlər onu, Aşşur mənbələrində Manna vilayətlərindən birinin canişini olduğu bildirilən Dayaukku (Dayucci) ilə eyniləşdirirlər. Yəni bu alimlərin fikrincə, Dayukku, haqqında Herodotun məlumat verdiyi, ilk Midiya hökmdarı adlandırdığı Deyokla (Dayık) eyni adamdır. Dayukku ilə Deyokun eyni şəxs olduğunu söyləyən İ. Dyakonovun fikrincə, Dayukku Manna hökmdarı yox, Mannanın sadəcə bir vilayətinin-Midiyanın (Madayın) başçısı idi. Herodotun sözlərinə görə, Deyok maday (Midiya) tayfalarını birləşdirmiş və Midiya dövlətinin əsasını qoymuşdur. Bu dövlətin paytaxtı Cənubi Azərbaycanın Həmədan (Ögbatan) şəhəri idi.

Mannadan və onun əyalətlərindən söz açan qədim aşşur mənbələrində Madayın adı dəfələrlə Mannanın (Mahanın) əyalətlərindən biri kimi yad edilmişdir. Həmin mənbələrdən Mannaya hücuma keçən Aşşur hökmdarlarının müstəqilliyə can atan bu əyaləti susdurması və xəraca bağlaması haqqında xeyli zəngin material əldə etmək mümkündür. Belə görünür ki, aşşurlar maday ərazisini çapıb talayır, yerli hakimləri Aşşurdan və ya Aşşurun müttəfiqi olan Mannadan asılı vəziyyətə salırdılar. Yusif Yusifov yazır:

“E.ə. lX əsrin ikinci yarısında V Şamşi – Adad, sonra isə onun oğlu lll Adadniari Midiyaya (Madaya) hərbi yürüş etmişdilər. E,ə. Vlll əsrin ikinci yarısında lll Tiqlatpalasar “güclü midiyalıların” (madayların) ərazisinə çatmış, Midiya hakimlərinin xəracını qəbul etmişdi. ll Sarqon Manna yürüşü zamanı Midiya (Maday) torpaqlarına da soxuldu. Midiya hakimlrindən sayılan, lakin Manna canişini olan Dayaukku (Daayuççi) Urartunun fitnəsinə uyaraq mərkəzi hakimiyyətə qarşı çıxırdı. ll Sarqon Dayaukkunu ailəsi ilə birlikdə Hamat şəhərinə köçürdü. Rəvayətə görə, Deyok (Dayık) Midiya (Maday) tayfalarını birləşdirmiş və vahid dövlət yaratmışdı. O, Ekbatana (Ögbatan, bugünkü Həmədan) şəhərini saldırmış, qala divarı çəkdirmiş və onu Midiya dövlətinin paytaxtı elan etmişdi. İskitlrin (sakların) Ön Asiyaya gəlməsi ilə Midiya Assuriyaya (Aşşura) qarşı mübarizdə fəallaşdı. Herodotun məlumatına görə, bu mübarizəyə Fraorta (Fərhad) başçılıq edirdi. Mixi yazlarda o Kaştariti (Xarsatördö) adlanırdı. Yəqin ki, Mannada yerləşən iskitlər (saklar, zikertulular, saqartalılar) midiyalıların mübarizəsinə yardım edirdilər.”

Qeyd etməliyik ki, Yusif Yusifov da iskitləri (sakları) Ön Asiyaya və Mannaya kənardan gəlmə xalq sayırdı. Əslində isə köməyə gələnlər Mannadan müstəqilliyini əldə etmiş zikertulular (saqartalılar), yəni saklar idi və artıq gördüyümüz kimi, iskit və saklar Azərbaycanın ən qədim yerli sakinlərindən olmuşlar və kənardan gəlməmişdilər. Həmin dövrdə onlar artıq bütün Quzey Azərbaycana, o cümlədən Andiyaya (Dağıstana) hakim idilər və tam müstəqil dövlət qurmuşdular ki, bu bardə artıq yuxarıda söhbət etmişik. Onlar aşşurlara nifrət edirdilr.

Deyilənlrdən və digər faktlardan görünür ki, Manna dövlətinin süqutu, Urartu, Aşşur və Babil dövlətlərinin zəifləməsi ilə Ön Asiya və Qafqazda yeni gosiyasi vəziyyət yarandı. Bölgə uğrunda yenidən qızğın döyüşlər başladı. Döyüşən tərəflər öz aralarında ittifaqlar bağlamışdılar. İlk öncə Urartunu sıradan çıxaran və ərazilərini öz aralarında bölən babillilər, madaylar və saklar bir cəbhədə, aşşurlar və işquzlar (iç oğuzlar) isə digər cəbhədə yer almışdılar.

Həmin dövrdə madayların başında artıq Kaştaritinin (Xarsatördö) oğlu Kööckara xan dururdu. Onun adı qədim yunan mənbələrində Kiaksar, qədim fars mənbələrində isə Xvaşxatra (Avestada) və ya Keyxosrov (Şahnamədə) kimi qeyd edilmişdir. Maday (Midiya) dövlətini Fars, Əfqanıstan və Urartu əraziləri hesabına genişləndirərək bir imperatorluq halına gətirən bu şəxs Maday imperatorliğunun gerçək qurucusu hesab edilir. Təsadüfi deyil ki, o, özünə eynən Aşşur hökmdarları kimi “şahlar şahı” (türkcə xaqan və ya xanlar xanı) titulunu götürmüşdü.

Saklara Toxtamış xan başçılıq edirdi. Bu böyük türk xanının adı aşşur mənbələrində Tuqdamme, qədim yunan mənbələrində isə Liqdames kimi çəkilir. O, zəmanəsinin adlı - sanlı türk hökmdarlarından Işbara xanın (aşşur mənbələrində İşpakay, yunan mənbələrində Sparaqapis) oğlu idi. Işbara xan Aşşur hökmdarı Assarhadon tərəfindən qətlə yetirilmişdi ki, elə bu da Toxtamış xanı aşşurlara qarşı cəbhədə daha fəal yer almağa məcbur etmişdi.

Mənbələrin “iskit” və “sak” adlarını əksər türk xalqlarına, o cümlədən işquzlara (iç oğuzlara) şamil etdiklərindən məsələyə tam aydınlıq gətirmək lazımdır. Əks təqdirdə hadisələrin mahiyyətini düzgün anlamaq çətin olacaq.

Artıq qeyd edildiyi kimi, Herodot yunanların "iskit" çağırdıqları xalqlara farsların "sak" dediklərini yazmışdır. Bunun gerçəkdən də belə olduğunu fars - Əhəməni şahı Daranın Nəqşi-Rüstəmdəki kitabəsi də sübut etməkdədir. Bu kitabədə üç növ saklardan söhbət açılmaqdadır: xaumvarqa sakları (şərab bişirən saklar), tiqraxauda sakları (oxpapaq və ya şişpapaq saklar) və taradrava sakları (dənizin arxasında yaşayan saklar).

Daha qədim mənbələrdə, yəni e.ə. Vlll - Vll əsrlərə aid mənbələrdə isə əsasən iki sak xalqından söhbət açılır. Onlardan biri kimmerlərlə eyniləşdirilir, digəri isə həm də "işquz" adı altında yad edilir və saklardan Manna sakinləri kimi söhbət açılır: