BəZİ ekoloji prosesləRİn riyazi modelləŞDİRİLMƏSİ MƏSƏLƏLƏRİ

13.5. Fərziyyələrin və qeyri-müəyyənliyin azaldılmasının qiymətləndirilməsi

İstənilənelmsahəsində aparılantədqiqatlardahəmişə müəyyənfərziyyələrnəzərə alınır. Çünkiistənilənsistemə təsirgöstərənbütünamillərinnəzərə alınması təcrübiolaraqmümkündeyil.Məsələn, yuxarıdandüşənkərpicindüşmə sürətinə kosmikcisimlərinvə yerdə olanobyektlərintəsirgöstərilsə də kərpicindüşmə sürətininhesablanmasındafərzedilirki, göstərilənamillərintəsiri çoxkiçikolduğundanonları nəzərə almamaqolar.

Birsırahallardafərziyyələrmodelinquruluşundanəzərə almandəyişənlərinazaldılması üçünqəbuledilir.
Şübhəsizki, buvə yadigərfərziyyələrinqəbuledilməsimodelin ümumidəqiqliyiniazaldırvə tətbiqolunmahüdudlarımməhdudlaşdırır.Məsələn, tutaqki, sistemindəyişəngiriş parametri 15-20% həddində dəyişməsinə baxmayaraqbizonusabitkəmiyyətkimifərzediriksə, deməli ümuminəticə də 15-20% həddində fərqliolacaq.Fərziyyələrqəbuledilərkənməsələninqoyuluşunəzərə alınmalıdır.Məsələn, əgəryaxınbeşil üçündünyanınqlobaltemperaturundaproqnozlaşdırılması tələbolunursa, yuxandagöstərilənxəta çoxböyükqiymətdir. Çünkiillikortatemperaturdəyişkənliyi ± 0,2°Chəddində olur. Əgərməsələ beş ildə yerüstü nəqliyyatdanistifadə edənlərin ümumisayınınproqnozlaşdırılmasmdangedirsə, yuxandagöstərilənhəddburaxılanhəddhesabolunabilər.Buvə yadigərməsələlərinhəllində fərziyyələrdənistifadə olunması əsasəntəcrübələr əsasındaformalaşırvə tədqiqatçıdan, yənisubyektivamillərdənasılı olur.
Ekspertlərisəciyyələndirən əsasxüsusiyyətlərdənbiridə məsələninqoyuluşundanasılı olaraqlazımifərziyyələrinqəbuledilməsininməsləhətgörməsidir.Müxtəliftədqiqatçılartərəfindənbir-birinitəkzibedənnəticələrinalınması çoxvaxtonlartərəfindənmüxtəliffərziyyələrintətbiqedilməsinəticəsində alınır.Alınmış nəticələrarasındakı fərqlərinsəbəbiniaydınlaşdırmaqməqsədiilə tədqiqatçılarıntətbiqetdiklərifərziyyələrqarşılıqlı müqayisə edilərəktəhlilolunur.
Ətrafmühitə və cəmiyyətə aidvə tədqiqolunan, aşağıdagöstərilənbirsıraelementlərifərziyyələrvasitəsilə baxılabilər:
- sistemdaxilində olan, lakin özünü bircinsliaparanyanmsistemlər (yarımsistemlərnə qədərkiçikgötürülərsə, dəqiqilikbiroqədəryüksəkolmaqlayanaşı, sisteminanalizidə biroqədər çətinləşir);
- sisteminsərhədlərimüəyyənləşdirilərkənfərzedilirki, sistemxaricində təsirgöstərənamillərdəyişməzqalırvə sistemin özündə baş verəndəyişikliklərintəsiriminimumolur;
- fərziyyərə görə sisteminelementlərininbir-birinə qarşılıqlı təsiri, sisteminbaşqahissəsində də olantəsirlə eynixarakterlidir;
- ümumimaraqdairəsinə mənsubolancəmiyyətinsistemə təsirininqiymətləndirilməsivə sisteminbutəsirə reaksiyası.
Əgərsistemanalizolunarkənhərhansı birməlumat, dəyişənparametrlərinproqnozlaşdırılması, strukturunelementlərarası qarşılıqlı əlaqəsində təşkiledir - 200 metrdənbaşlayaraqorada ümumiyyətlə oksigenolmur. Oksigenamilionagörə hərtərəfliqiymətləndirilirki, budənizvə şirinsularda əksərorqanizmlərinyaşamasının əsasımtəşkiledir (cəd. 13.3.).
Suyun özünə xasolanfizikixassələrindənasılı olaraqonuntemperaturuböyükhədddaxilində dəyişmir.Buprosessuyunistiliktutumununyuxarı olması və onunsıxlığını temperaturdanasılılığı ilə əlaqədardır.
Beləliklə, yerüstü şəraitdənasılı olaraqhavanıntemperaturunundəyişməsiilə yersəthinintemperaturununböyükhədddaxilində dəyişməsindənfərqliolaraqsularıntemperaturuhavanıntemperaturundanasılı olaraq çoxazdəyişir.