BəZİ ekoloji prosesləRİn riyazi modelləŞDİRİLMƏSİ MƏSƏLƏLƏRİ

13.8. İqlim modeli

İqlim modelinin yaradılması mühüm məsələlərdən hesab olunur.Belə ki, Yerin iqlimi insan fəaliyyətinin istiqamətindən çox asılıdır.Digər tərəfdən sənayenin, kənd təsərrüfatının və sosial sahənin inkişafı hər bir region üçün iqlimdən asılı olduğu üçün onun proqnozlaşdırılması mühüm məsələlərdən hesab olunur.Mövcud iqlim modelləri bu tələblərə cavab vermədiyindən monitorinqdə istifadə olunmağa yaramır.Buna görə müxtəlif iqlim layihələrində iqlim sisteminin ayrı-ayrı elementlərinin tədqiqi ilə yanaşı sadələşdirilmiş modellər yaratmağa çalışırlar.Onlar statistiki iqlim göstəricilərini izləyə bilirlər və biosferantn parametrlərinin dəyişməsinə düzgün reaksiya verməlidirlər.

Sadələşdirilmiş iqlim modellərinin yaradılması atmosferin temperaturunun energetikadan asılılığım, atmosferdə müxtəlif qazların miqdarından, pamik effektinin mövcudluğundan, Yer səthinin təsirindən, su hövzələrinin vəziyyətindən, buludlar və aerozolların və s. nəzərə alınmasından asılı olur. Təəccüblü deyildir ki, hal-hazırda bir çox aparıcı ölkələrin iqlim layihələri mövcuddur və hər bir ölkə öz texniki imkanları çərçivəsində bu layihələri reallaşdırmağa çalışır.
Pamik effektinin yaranmasının əsas səbəbləri atmosferdə ozonun paylanmasından, miqdarından və atmosferə karbon qazının, metamn, azot və kükürd oksidlərinin və tərkibində uçucu birləşmələr olan kimyəvi maddələrin atılmasından irəli gəlir.
Çox dəqiqlik tələb olunmadığı halda yer səthi atmosferin temperaturunun dəyişməsi aşağıdakı ifadə ilə təyin olunur:

burada Аи - relaksasiya matrisasmm əmsalıdır; Ft - təsadüfi həyəcanlanma; у. - у vektorunun komponentidir.

Aymatrisası T,D,I- meteokəmiyyətlərininavtokorrelya-siya əlaqələrinə əsasənhesablanır.
Əgər /parametri ölçülməyibsə, bukəmiyyətipeykmüşahidələrinə əsasənbuludluluq (S) kimiqəbuletməkolar.
İqlimmodelinə eynizamandayersəthinə düşən, yaxudonubürüyənqarm{Q) və buzun(r) qalınlığı dadaxiledilir.
Yağıntılarınintensivliyirməlumolduğuhaldayağmış qarmmiqdarını hesablamaqolar:

Bu düsturu Sellers düsturu ilə tamamlasaq, yəni qarm kütləsinin azalmasım ifadə etsək: q =<7U +q,; burada

q0- buxarlanma, q,- ərimədir. Nəticədə qarm qalınlığı üçün modeli yaratmış olarıq:

Göstərilən sadə blokları toplamaqla biz iqlim nəzəriyyəsinə görə çox sadə, təcrübi məqsədlər üçün isə çox əlverişli olan model almış oluruq.
Sadə modeldən istifadə edilməsi heç də daha mürəkkəb və dəqiq modeldən imtina etmək deyil.Bu sadəcə olaraq iqlimin proqnozlaşdırılması üçün tətbiqcə sadə olan bir modeldən istifadənin mümkünlüyünü göstərir.