Bilim sohasi: 100000- gumanitar fanlar Ta’lim sohasi: 110000 –Pedagogika Ta’lim yo’nalishi: 5110900- pedagogika va psixologiya

Nazorat savollari:
4.1. Rivojlanish psixologiyasi fanining predmetini izohlang.
4.2. Rivojlanish psixologiyasi fanining metodlariga ta’rif bering.
4.3. Kuzatishning qanday turlari kuzatiladi?
3-savol bo’yicha o’quv maqsadi: Talabalarda bola psixik rivojlanishining ijtimoiy va biologik omillari to’g’risida tushuncha shakllantirish.
3- savolbayoni
Bola psixik rivojlanishi va organizm etilishining biologik omillari
S.Xollning shogirdi mashhur amerikali psixolog A.Gezell bolalarni tuilgandan o’smirlik yoshigacha takrorlanuvchi kesishmalar yordamida ularni psixik rivojlanishini longtyud metodi orqali o’rgangan.
Gezellning bola xulqi yosh o’tgan sari qanday o’zgarishi qiziqtirgan, u psixik faollikni aniq shakllarini yuzaga kelishini namunaviy vaqtinchalik grafigini tuzishni hohlagan bolani harakat ko’nikmalaridan boshlabmashg`ulotlardagi talablarini intellektual qiziqishlarini ham inobatga olgan holda.
Gezzelning o’zi o’zining tadqiqot metodini biografik-labaratoriyaviy deb atagan. U tomonidan tashkil etilgan markazda labaratoriyada motorikani nutqni bolalarni ijtimoiy hamkorligini ob`ektiv registratsiyasi uchun maxsus apparatura qo’llanilgan bir tomonlama ko’rinadigan oyna ishlatilgan (gezzel oynasi). U kuzatuv sharoitlarini bola hayotining tabiiy sharoitlariga yaqinlashtirishga harakat qilgan. Maxsus jihozlangan eksperimental xonada bolaga mashg`ulotlar turini tanlash imkoni berilgan –qum yoki suv bilan o’ynash, taom tayyorlash harakatli o’yinlar (bir so’z yoki boshqa bolalar bilan). Diagnost va maslahatchilar bola xulqini xarakterli usullarini kuzatishlari mumkin edi, faqatgina ota-onalarning ma`lumotiga tayanmasdan.
SHuningdek, Gezell egizaklarni rivojlanishini o’rganishni taqqoslash metodini qo’llagan.norma va patalogiyadagi rivojlanishni (masalan ko’r bolalarda). Natijada u chaqaloqning 3200 nafaridan iborat tuzilgan atlasni yaratdi 16 yoshgacha bo’lgan bolalarning rivojlanish fenomenologiyasi to’liq yoritilgan motorika, xulq-atvor nutqqa nisbatan rivojlanish normalarining ko’rsatkichlari ajratib olingan. Gezellning testlar tizimi normativ yondashuv doirasida bola psixik rivojlanishini amaliy diagnostikasini tuzdi.
Gezelning etilish nazariyasiga asosan, optimal rivojlanishga tug`ma tendeentsiya mavjud.
Ijtimoiy rivojlanish harakat va psixik rivojlanish ma`lum ketma-ketlikda bir qator yosh bosqichlarini o’tadilar. Gezel aniqlagan bosqichlar rivojlanish tempi harakatlar o’sishi miqdori bilan farqlanadi. Gezell shakllantirgan rivojlanishning umumiy qonuniyatiga ko’ra, psixik rivojlanish tempi yuqori va yutuqlar ham ancha ahamiyatli hayotning birinchi davrlarida ulg`aygan sari rivojlanish tezligi susayadi. Gezellning yosh rivojlanishini davrlashtirilishi bolalikni rivojlanish davrlariga o’sishning ichki tempini o’zgarish kreyteriyasi bo’yicha talab etadi. Tug`ilgandan 1 yoshgacha xulqning eng yuqori o’sishi 1 yoshdan 3 yoshgacha o’rta va 3 yoshdan 18 yoshgacha rivojlanishning past tempi hisoblanadi. Gezellning ilmiy qiziqishlari markazida aynan ilk bolalik uchyoshgacha bo’lgan davrda. Gezzel bolaning rivojlanishini organizmning etilishini biologik omillariga asoslangan muhitga moslashish shakli sifatida ko’radi.
Gezellning pozitsiyasining tanqid qilib, L.S.Vigotskiy uni “ultrabiologizm” va “empirik evolyutsionizm” debatagan, ijtimoiy butunlay biologikka singib ketganda bolalikdagi rivojlanishning butun jarayoni tabiat qonunlariga bo’ysunadi.
A.Gezzelning etilish nazariyasi

Tadqiqotning asosiy predmeti	Bola tug`ilgandan butun etilishigacha bo’lgan davrda psixik rivojlanishni tempi va tarkibi
Tadqiqot metodlari	Kuzatuv maxsus jihozlangan kino va fotoregistratsiyalar bilan, testlar, ota-onalar so’rovnomalari, longtyud, egizaklarni rivojlanishini taqqoslash sog`lom va kasallarni
Asosiy tushunchalar	Etilish, rivlojlanish, xulq-atvor o’sishi, rivojlanishning ketma-ketligi, o’sish (rivojlanishning) tezligi
Asosiy g`oyalar	Nerv tizimini etilishiga psixik rivojlanishning bog`liqligi, (uning barcha tarkibiy qismlari motorikadan shaxsgacha) psixik rivojlanishning tempini barqarorligi, bolalik mobaynida tempni pasayishi, rivojlanishni nazorat qilib borish zarurati
Rivojlanish omillari	Biologik omillar, genetik etilish
Qiymati	Psixologik tadqiqotlarni o’tkazish uchun yangi metodlar, metodikalar va jihozlarning kiritilganligi. Mustahkam empirik baza. Bolalik rivojlanishini fenomenologiyasini asosli va keng doirada tushuntirilishi, etilish jarayonlarini muhimligiga diqqatni qaratish, motorika rivojlanishining me`yoriyligini yaratish
Tadqiqotning yo’nalganligi	Rivojlanishning biologik asosini aktsentirlashtirish “empirik evolyutsionizm” (L.S.Vigotskiy) normativlarni absolyutlashtirish o’rta sinf bolalaridan olingan ma`lumotlarni qolgan barchasiga o’tkazish

Ko’zga ko’ringan avstriyalik psixolog K.Byuler bir muddat vyurtsburg maktabi doirasida ishlagan bo’lib, o’zining bolani psixik rivojlanish kontseptsiyasini tuzdi. U rivojlanishning butun yo’lini maymundan to katta yoshli madaniyatli odamgacha ko’rsatishga harakat qilgan. Byuler bo’yicha tadqiqot vazifasi rivojlanishda doimiy asosiy tashqi ta`sirlarga bog`liq bo’lmagan qonuniyatlarni sof holda topish edi. Byulerning fikricha, bolalik rivojlanishini birinchi yillarini tadqiqoti uchun eksperimentning mos shakli zoopsixologiya sohasidan olinishi mumkin. K.Byuler bola rivojlanishidagi uch bosqich nazariyasi muallifi sifatida mashhur.har bir bola o’z rivojlanishida hayvonlar harakatlari shakli evolyutsiyasi bosqichlariga mos bosqichlarni bosib o’tadi, instinkt dressirovka (o’rgatish),intellekt. U biologik omillarni asosiy deb ko’rsatib o’tadi. Byuler bolalikdagi rivojlanishni biologik jihatdan asoslanganligini qobiliyatlarni nasliyligini ta`kidlagan lekin mashqlarsiz tabiiy qobiliyatlar to’liq ochilmaganligini aytib o’tgan.

Instinkt rivojlanishning quyi darajasi xulq usullarini nasliy fondi qo’llanilishga tayyor bo’lgan va faqatgina ma`lum stimullarga muhtoj bo’lgan. Odamda instinktlar noaniq-sust katta individual farqlarga ega bo’lgan. Bolada tayyor instinktlar to’plami baqirish, so’rish, yutish, himoya refleksi
Dressirovka (o’rgatish) turli hayotiy vaziyatlarga moslashish imkonini beradi maqtov va jazolashlarga yoki omad va omadsizliklarga tayanadi. Byuler bo’yicha bolalar o’yini hayvonlardagi o’yinning tabiiy davomi shu bosqichda yuzaga keladi.
Intellekt rivojlanishining quyi bosqichi vaziyatga muammoli vaziyatni kashf etish, ochish, o’ylash va anglash orqali moslashish. Byuler har tomonlama bola hayotini birinchi yillarini “immpanzesimonliligini” ta`kidlaydi.
Rivojlanishning bir bosqichidan boshqasiga o’tisha emotsiyalar ham rivojlanadi. SHunga ko’ra, faoliyatning yakunidan boshigacha roxatlanishni almashinishi bo’ladi. Harakat va emotsiyani evolyutsion erta taqqoslanishi quyidagicha avval harakat so’ng uning natijasida rohatlanish. So’ngra harakatdan funktsional qoniqish bilan kechadi ya`ni jarayonni o’zidan qoniqish va nihoyat qoniqish tasavvuri harakatning o’ziga o’tadi. Byuler uchun asosiysi tafakkurni psixik rivojlanishda ijodkorlik rolini o’rganish edi. SHunday qilib, u bolada nutqni uni yaratish kattalar bilan muloqot jarayonida bola tomonidan o’ylab topishi sifatida rivojlanish nazariyasini taklif qildi.
K.Byulerning 3 bosqichli nazariyasi

Tadqiqotning asosiy predmeti	Psixik rivojlanish qonuniyatlari, bola psixikasini rivojlanishini bosqichlarini ajratish (instinkt, dressirovka, intellekt)
Tadqiqot metodlari	Zoopsixologik eksperiment
Asosiy tushunchalar	Instinkt, o’rgatilgan bilish, intellekt funktsional qoniqish rohatlantiruvchi qoniqish
Asosiy g`oyalar	Hayvonlar psiikasini evolyutsiyasining qonuniyatlari bola psixik rivojlanishga o’tkazish, bola psixikasini hayvonlar psixikasi va katta yoshli madaniyatli odam psixikasi o’rtasidagi bog`lovchi evolyutsion jarayon sifatida ko’rish rivojlanishda emotsiyaning roli
Rivojlanish omillari	Preformizm, nasliyli
Qiymati	Eksperimentni bola rivojlanishini o’rganishda qo’llash, rivojlanish g`oyasi
Tadqiqotning yo’nalganligi	Biologik yondashuv odam rivojlanishining spetsifikasini rad etish ko’rmaslik,bola imkoniyatlarini pasaytirish

L.S.Vigotskiyning ta`kidlashicha Byulerning nazariy tuzilmalarida qadrli biologik rivojlanishni umumiy sohasida psixik rivojlanishni rivojlanish va tendentsiyalarini barcha g`oyalarini ko’rib chiqadi. Biroq ma`naviy hayotni butun to’liqligini biologik ildizlaridan psixik funktsiya va shakllarini yuzaga chiqarish katta miya o’zagi tuzilishi rivojlanishida normal bolani tipik omadlarini sabablarini topish. Byuler pozitsiyasini printsipial chegaralaydi antidialektikka aylantiradi. Psixikani filogenez va ontogenezi biologik evolyutsiya qonunlariga bir xil darajada bo’ysunadilar.
Bola psixik rivojlanishining biologik va ijtimoiy omillari
Amerikali psixolog va sotsiolog Dj.Bolduin o’zining davrida nafaqat bilish balki emotsional va shaxsiy rivojlanishlarni o’rganishga undagan. Ijtimoiy muhit tug`ma qobiliyatlar bilan bir qatorda uning tomonidan rivojlanishning muhim omili sifatida kiritilgan, chunki odamni normalari qadriyatlari va o’ziga bo’lgan bahosi tizimli jamiyat ichida sodir bo’ladi. Bolduin birinchilardan bo’lib, o’yinning ijtimoiy rolini keltirib o’tdi va uni ijtimoiylashuv instrumenti sifatida ko’rgan. U odamni murakkab ijtimoiy munosabatlar tizimidagi hayotga tayyorlashni keltirib o’tadi.
Bolduin bolalarni bilimini rivojlanishini kontseptsiyasiga asoslanadi. Uning ta`kidlashicha bilishning rivojlanishi bir necha bosqichlarni o’z ichiga oladi tug`ma harakatlar reflekslarini rivojlanishi bilan boshlanuvchi. So’ngra nutqni rivojlanish bosqichi va bu jarayonni mantiqiy tafakkur bosqichi yakunlaydi. Boludin tafakkur rivojlanishini maxsus mexanizmlarni ajratgan assimilyatsiya (muhit ta`sirini interorizatsiyasi). Bolduinning nazariyasini bu holatlari J.Piajening qarashlariga ta`sir etdi.
Nemis psixologi V.SHtern personalizm nazariyasini asoschisi o’z qiziqishlarini tadqiqotini markaziga bolaning ma`naviy rivojlanishi bola shaxsini umumiy tuzilishini shakllanishi tahlilini qo’yish. SHternning ta`kidlashicha shaxs bu o’zini anglovchi angli va maqsadli harakatlanuvchi umumlashma ma`lum chuqurlikka ega bo’lgan. (ongli va ongsiz bo’lgan qatlam) U shundan kelib chiqqanki, psixik rivojlanish