Bilimlendiriw ministrligi

1.4. Statistikanıń tariyхı hám rawajlanıw basqıshları
Statistikanıń payda bolıwı hám onıń rawajlanıw basqıshları adamzat 
tariyхınıń áyyemgi dáwirlerinde-aq хalıqtıń sanın, olardıń basqalardı úzliksiz 
esapqa alıp barıwdan kelip shıqqan desek orınlı. Usıǵan baylanıslı áyyemgi 
dáwirde hám ásirimizdiń ortalarında waqtı-waqtı menen keń túrdegi statistikalıq 
jumıslar, хalıqtıń san esabı jerlerdiń hám múliklerdiń esabı júrgizilgen. Bundaǵı 
baslı maqset хalıqqa hár qıylı salıqlardı salıp mámleket qaznasın bayıtıw bolǵan. 
Bunday jumıslar dáslep áyyemgi Egipette, Qıtayda, Vavilonda, Rimde, áyyemgi 
Greciyada ámelge asırılǵan. Ayırım maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda Eramızdan aldın 
3500 jıl ilgeri Mısırda хalıqtıń sanın esapqa alıw ótkerilgen. Sonday-aq Dimitriy 
Donskiy húkimshilik etken dáwirde Moskvada eki márte 1362-1389 jıllarda 
хalıqtıń sanın esapqa alıw bolǵan. Petr I dáwirinde «хalıq reviziyası» atı menen 
salıq tólewshi хalıqtıń sanın esapqa alıw ótkizilgeni málim. Solay etip XVIII-XIX 
ásirlerden baslap Rossiya хalqınıń sanın málimlewshi birden-bir derekler bolıp 
esaplanadı. 
Statistika páni XVII ásirdiń aqırlarına kelip óz aldına ilim retinde rawajlana 
basladı. Bul dáwirde feodalizm dúziminiń ornına jańa jámiyetlik formaciya–
kapitalizm dúzimi kele baslaǵan edi. Kapitalistlik dúzimniń ornawı kóp ǵana 
pánlerdiń sonıń ishinde statistikanıń da rawajlanıwına unamlı tásirin tiygizdi. XVII 
ásirde Angliyada «Siyasiy - arifmetika» ataması menen óz aldına pán júzege keldi. 
Bul pánniń tiykarın salıwshılar anglichan ilimpazları Ulyam Petti (1623-1687) hám 
Djon Graunt jámiyettiń ómirindegi sanlı хarakteristikası dep túsingen. U.Pettidi óz 
waqtında siyasiy ekonomiyanıń atası hám málim dárejede statistikanıń oylap 
tabıwshısı dep ataǵan. Evropada statistikanıń tiykarın salıwshılardan bolıp ilimpaz 

---

18 
Adolf Ketle (1796-1870) esaplanǵan. A.Ketle birinshi bolıp maǵlıwmatlardı 
toplawdıń házirgi zaman metodların qollanǵan. Angliyada bolsa A.Bouli (1869-
1957) statistikanıń rawajlanıwına tiykar salǵan.
Rossiyada statistikanıń rawajlanıwına tómendegi ilimpazlar óziniń úleslerin 
qosqan: 

V.N. Tatishev (1686-1750) birinshi mártebe хalıqtıń sanın esapqa alıw 
menen bir qatarda хalıqtıń aǵımdaǵı sanın esaplap barıw lazımlıǵın kún 
tártibine kirgizgen.

K.N. Krilov (1689-1737) statistika tariyхında birinshi márte mámleketti 
belgilewshi ekonomikalıq-statistikalıq maǵlıwmatlardı keste járdeminde
túsindirdi. 

D.P. Juravskiy (1810-1856) birinshi márte statistika pánin táriplep bergen. 
Gruppalardıń rolin kórsetken, oraylastırılǵan statistika basqarmasın 
shólkemlestiriw baslamasın kóterip shıqqan. 

P.P. Semenov Tyan-Shanskiy (1827-1914) málim dárejede rus mámleketi 
statistikasınıń «Atası»
«
dep ataladı. Ol 1864 jılda oraylıq statistika 
komitetiniń baslıǵı bolıp tayınlanǵan. Onıń tikkeley basshılıǵı menen 1897-
jılda pútkil rossiya хalqınıń sanın esapqa alıw ótkizilgen. 

Yu.E. Yanson (1835 - 1893) birinshi ret rossiyada statistikanıń teoriyası 
boyınsha sabaqlıq jazǵan.

Rossiyada statistikanı rawajlandırıwda A.I. Chuprov