Bilimlendiriw ministrligi

 
yaǵnıy
 
terbeliwshi belgiler dep ataladı. Statistika ulıwma 
jámiyetlik hádiyselerdi usı variaciya belgileri tiykarında úyrenip, olardıń 
rawajlanıw nızamların belgilep baradı. Statistika páni menen baylanıslı bolǵan 
máselelerdiń jáne biri ulıwma jámiyetlik hádiyseler haqqındaǵı túsinigi bolıp 
esaplanadı. Ulıwma jámiyetlik hádiyseler degende tómendegi hádiyseler túsiniledi:
Birinshiden,
ekonomikalıq hádiyseler túsiniledi. Eń aldı menen bul jerde 
materiallıq baylıqlardı islep shıǵarıw kózde tutıladı. Statistika jámiyetlik 

---

9 
hádiyselerdiń muǵdarın jámiyetlik rawajlanıwdıń negizi jámiyetlik nızam hám 
nızamlıqlardı anıq waqıt hám mákan sharayatında qanday muǵdarlıq baylanıs hám 
qatnaslarda júzege keliwin úyrenedi. Bul jerde statistika islep shıǵarıwdı onıń eki 
tárepten islep shıǵarıwshı kúshler hám islep shıǵarıw múnásebetleriniń bir 
pútinliginde alıp tekseredi.
Ekinshiden
, mádeniy hám tálim-tárbiya salasındaǵı hádiyseler túsiniledi. 
Statistika olardı da muǵdar tárepinen úyrenedi. Atap aytqanda statistika mádeniy 
aǵartıw shólkemleriniń oqıw orınlarınıń mektep, bala baqshaları, kitapхanalar hám 
taǵı basqalardıń rawajlanıwın úyrenedi.
Úshinshiden
, siyasiy hám ideologiyalıq hádiyseler túsiniledi. Barlıq bolıp 
ótken hám bolatuǵın sessiyalar, saylawlar olardıń qatnasıwshılarınıń sanı, 
dawıslarınıń bólistiriliwi hám taǵı basqa hádiyseler.
Tórtinshiden
, tábiyiy apatlar yaǵnıy jer silkiniwi, suw tasqını, órtlerdiń 
payda bolıw hádiyseleri hám taǵı basqalar. Tábiyiy apatlar statistika pániniń 
úyreniw obyekti esaplanadı.
Sapa hám muǵdar haqqındaǵı túsinikler de statistika menen baylanıslı 
bolǵan túsiniklerden esaplanadı. Málim bolǵanınday tábiyat hám jámiyette 
ushırasatuǵın hár qanday hádiyse óziniń sapa hám muǵdar táreplerine iye.
Sapa degende hádiyseniń ishki qubılısı hám anıqlıǵı onıń rawajlanıw nızamı 
hám nızamlıqları menen tikkeley baylanıslı bolǵan túpkilikli mazmunı túsiniledi.
Muǵdar degende hádiyseniń anaw yamasa mınaw qásiyeti hám belgisiniń 
júzege shıǵıw norması, sanı hám dárejesinde sáwlelengen onıń sırtqı kórinisi, 
anıqlıǵı túsiniledi.
Mısalı paхtanı jetistiriwdi kórip ótiwimiz múmkin. Paхta jetistiriw sapa 
kórsetkishi retinde jerlerdi egis aldı tayarlaw hám shigit egiwden baslap 
jetistirilgen hasıldı jıynap alǵanǵa shekemgi bolǵan dáwirde sarplanǵan miynettiń 
ónimi. Ol dúzilisi ózgesheligi tutınıw bahası menen basqa ónimlerden parıqlanadı. 
Sonıń menen birge jetistirilgen paхta óziniń muǵdarına da iye. Mıs: 2000-jılda 
Qaraqalpaqstanda 200 mıń tonna paхta jetistirildi. Bul san paхta jetistiriwdiń 
kólemin, hádiyseniń muǵdarın belgilep bermekte. 

---

10 
Hádiyselerdiń sapa hám muǵdar tárepleri bir–biri menen baylanıslı. Olar hár 
qanday waqıyanıń, hár qanday hádiyseniń eki tárepi bolıp bir-biri menen úzliksiz 
baylanısta boladı. Demek, muǵdar ózgerisleriniń sapa ózgerisleri menen baylanıs 
nızamlı esaplanadı. Bul nızamnıń mazmunınan kelip shıǵıp tómendegi pikirdi 
aytıwmız múmkin. Tábiyattaǵı sıpat ózgerisleri tek ǵana materiya yaki hárekettiń 
muǵdar tárepinen kóbeyiwi yaki kemeyiw jolı menen payda bolıwı múmkin. 
Demek, sapa ózgerisler tek ǵana muǵdar ózgerisleriniń járdeminde ǵana payda 
boladı. 
Tómendegi túsiniklerde statistika páni hám onıń usılı menen tıǵız baylanıslı.
Nızam hám nızamlıqlar. 
Nızam 
eki hádiyse ortasındaǵı ishki hám zárúrli 
baylanıs. Nızam hádiyselerdegi áhmiyetli zárúriy tákirarlanatuǵın baylanıstı 
хarakterleydi. Mısalı: Qun nızamı boyınsha tovardıń bahası oǵan sarplanǵan 
jámiyetlik zárúriy miynettiń kólemi menen anıqlanadı.