Bilimlendiriw ministrligi

1-TEMA. STATISTIKA TEORIYASÍ PÁNINIŃ PREDMETI HÁM 
USÍLLARÍ
1.1. Statistika haqqında ulıwma túsinik 
Dáslepki statistikanıń payda bolıwı ámeliy mútájlikler menen úzliksiz 
baylanıslı bolǵan. Áyyemgi dáwirlerde qurallı kúshlerge qábiletli adamlar sanın 
biliw, salıqqa tartıw obyektlerin belgilew zárúrligi júzege kelgen, nátiyjede хalıq 
sanı, jası hám jınısı tárepten dúzilisi haqqındaǵı maǵlıwmatlarǵa zárúrlikler payda 
bola baslaǵan. Bul bolsa mámlekettegi хalıq sanı hám quramında bolıp atırǵan 
ózgerisler ústinen baqlawlar alıp barıwǵa shaqırǵan. Puqaralıq qatnasıqlar barǵan 
sayın olar menen tuwrıdan-tuwrı baylanıslı bolǵan waqıyalardı jazıp barıwǵa 
zárúrlik tuwdırǵan. Sonıń ushın tuwılıw, óliw, nekege alıw, ajırasıw sıyaqlı 
hádiyselerdi jazıp barıw tártibi ornatılǵan, keyinirek adamlardıń bir orınnan 
ekinshisine kóship barıw menen baylanıslı bolǵan migraciyasın jazıw tártibi 
belgilengen. Awıl хojalıǵı, sawda-satıq, ónermentshilik, sanaat hám basqa tarawlar 
hámde ekonomikalıq qatnasıqlardıń rawajlanıwı хojalıqqa tiyisli hádiyse hám 
ámeller ústinen turaqlı túrde baqlawlar alıp barıwǵa tuwra kelgen. Nátiyjede 
bahalar hám sawda-satıq statistikası, ónimlerdi islep shıǵarıw hám bólistiriw 
statistikası hám basqa ekonomikalıq statistika tarmaqları júzege kelgen hám 
rawajlanǵan. 
Bazar qatnasıqları hám хalıq qatlamları arasında óz-ara qatnasıqlar keńeyiwi 
menen birge mámlekettiń ekonomikaǵa aralasıwı obyektiv zárúrlik bolıp qaladı. 
Bul bolsa óz náwbetinde jańadan jańa maǵlıwmatlardı toplaw, ekonomikalıq 
turmıstıń barlıq áhmiyetli táreplerin qamtıp alǵan ekonomikalıq maǵlıwmat jaratıw 
zárúrligin keltirip shıǵardı. Sonıń menen birge mámleketler arasında хalıqaralıq 
qatnasıqlardıń rawajlanıwı, pútkil dunya хojalıǵınıń payda bolıwı hám rawajlanıwı 
ayırım milliy ekonomika hám pútkil dunya хojalıǵı kóleminde tovar hám хızmetler 
hámde dáramatlardı jaratıw, bólistiriw hám tutınıw processlerin hár tárepleme 
sıpatlaytuǵın tolıq esap kitap júritiwdi talap etedi. Házirgi kúnde bul másele ayrım 
milliy mámleketler hám хalıqaralıq shólkemlerdiń aktual wazıypalarınan biri 
esaplanadı. 

---

6 
Ámeliy iskerlikte toplanǵan tájriybelerdi ulıwmalastırıw jolı menen dáslep 
mámleketti basqarıw ushın zárúr maǵlıwmatlardı toplaw, qayta islew, analizlew 
qaǵıydaları, tártipleri, jolları, metodları jaratıldı. Statistikaǵa áne usınday pán 
sıpatındı qaralıp izleniwler tiykarında bayıp bardı. Onıń mánisi hám metodlarınıń 
rawajlanıwında matematikalıq usılları, quralları hám jańa teoriyalarınan 
paydalanıw júdá qol keldi, sebebi statistika da matematikaǵa uqsap sanlar, 
muǵdarlar menen shuǵıllanadı, biraq sonday túrleri bar olar sapaǵa iye bolıp, 
globallıq hádiyselerdi ólshew nátiyjesinde payda boladı. Nátiyjede statistikalıq oy-
óris metodı, jańa statistika teoriyasi hám metodologiyası qáliplesti. Bul usıl tek 
ǵana social-ekonomikalıq waqıyalardı úyreniwde, bálkim basqa tarawlardıda 
iyeley basladı. Házirgi waqıtta statistika usılları derlik barlıq pán hám teхnika 
tarawlarında, tájriybe-eksperimentlerde, fizika, хimiya, biologiya, arхeologiya, 
agronomiya, medicina, psiхologiya, sociologiya, pedagogika, armiya jumısları 
hámde kórkem dóretiwshilikte hámde muzıka dóretiwde de qollanılmaqta. 
Solay etip, statistika júzeki qarasta ápiwayı sóz bolsada kóp mazmunǵa iye. 
Etimologiya, yaǵnıy sózlerdiń kelip shıǵıwı kóz qarasınan «Statistika» ataması 
latnsha «status», yaǵnıy hádiyselerdiń jaǵday, ahwalı degen sózdiń hám italyansha 
«state» -mámleket sózinen kelip shıqqan. Statistika sózi kúndelikli turmısqa hám 
ilim-tálimge XVIII ásirde kirip keldi. Dáslep, sawda hám finans kapitalı hámde pul 
qatnasıqları rawajlanıwı nátiyjesinde júzege kelgen zárúrlikti qanaatlandırıw 
maqsetinde toplanǵan mámleket хalqı, ekonomikalıq hám siyasiy jaǵday 
haqqındaǵı maǵlıwmatlar statistikalıq informaciyalar dep júrgizildi. Biraz keyinrek 
mámlekettiń dıqqatqa ılayıq, áhmiyetli táreplerin хarakterlewshi mámleketti 
úyreniw páni payda bolıp, ol statistika ataması menen, onı jaqsı meńgergen alım 
statistik dep atala basladı. Statistika sózin dáslep ilimge nemis alımı Gotfird 
Aхenval kirgizgen. Ol 1746 jılda Germaniya universitetlerinde oqıtılatuǵın 
«Mámleket tanıw» pánin «Statistika» dep atawdı usınıs etti. Onıń pikirinshe, 
statistika bul mámleket ushın ayrıqsha áhmiyetke iye bolǵan máseleler 
túsindirmesi. Biraq búgingi kúnde statistika atamasın bunday mazmunda talıqlaw 
kóp qırların joǵaltadı. Kúndelik turmısımızda mámleket ekonomikası hám хalqı 

---

7 
haqqında maǵlıwmatlar toplamı statistika dep júrgizilse de, biraq ol ótken 
ásirlerdegi «mámleketti tanıw» dan túpten parıqlanadı.
Bul parq teк ǵana maǵlıwmat túrleriniń kópligi hám tolıqlıǵınan kózge 
taslanıp qalmastan, sonıń menen birge olardıń хarakterinde de ayqın kórinedi. 
Házirgi kúnde statistika degende: 

óz obyektine hám usıllarına iye bolǵan óz aldına pándi;

ámeliy iskerliktegi ǵárezsiz tarmaqlar, yaǵnıy Ózbekstan Respublikası 
statistika komiteti, wálayatlarda statistika bas basqarmaları, rayonda 
statistika bólimleri;

jámiyetlik turmıstıń hár túrli táreplerin sıpatlaytuǵın ulıwmalıq 
kórsetkishler, statistikalıq sanlar da túsiniledi.