Biokimyadan mühazirələr. MƏRuzəÇİ: prof. Yusifov Nazim Məhəmməd oğlu

2. Monosaxaridlər, quruluşu və bioloji rolu: Monosaxaridlər və ya bəsit 
şəkərlərə, monozalar, tərkibində ikidən yeddiyə qədər karbon atomu saxlayan 
karbohidratlar: bioza, trioza, tetroza, pentoza, heksoza və heptozalar aiddir.
Monosaxaridlər tərkibindəki funksional qruplara görə iki yerə: aldozalara və
ketozalara ayrılır. Aldozlar tərkibində aldehid qrupu saxlayan ketoza-
lar isə keton qrupu
saxlayan monosaxaridlərdir. Bunların fosfat turşusu, 
pirofosfat turşusu, amin turşuları, sirkə turşusu və bir sıra qeyri turşularla əmələ 
gətirdikləri mürəkkəb efirləri bioloji cəhətdən çox əhəmiyyətlidir.
 
Triozalar. Triozalar (C
3
H
6
O
3
) tərkibində üç karbon atomu saxlamaqla 
aldehid və keton formalarında olur. Aldotriozalara misal qliserin aldehidi və 
ketotriozalara-dioksiaseton göstərilə bilər.
Tetrozalar. Tetrozalar 


4
8
4
O
H
C
tərkibində dörd karbon atomu saxlayan 
monosaxaridlərdir. Onların nümayəndələrindən eritroza və treozanı göstərmək 
olar. Eritroza aldotetrozalardandır. Buna insan, heyvan və bitkilərdə fosfat 
turşusunun efiri (eritroza 4-fosfat) şəklində fotosintez prosesinin və karbohidrat-
ların mübadiləsinin aralıq məhsulu kimi təsadüf edilir.
O 
(−C )
H 
downloaded from KitabYurdu.org

---

7 
H 
OH 
H 
OH 
H 
HOCH
2
O 
H 
α-d-dezoksiriboza 
H 
H 
OH 
OH 
OH 
H 
HOCH
2
O 
H 
α-d-riboza 
H 
Pentozalar. Pentozalar 


5
10
5
O
H
C
tərkibində beş karbon atomu saxlayan 
monosaxaridlərdir. Bunlar da aldopentozalara və ketopentozalara bölünür. Sonun-
culara pentulozalar da deyilir. Bu da keton qrupu saxlayan monosaxaridlərdə “oza” 
şəkilçisinin “uloza” ilə əvəz edilməsindən yaranır.
Aldopentozaların nümayəndələrindən arabinozanı, ribozanı, dezoksiribozanı, 
ksilozanı və s.-ni göstərmək olar. 
Molekul formullarına görə d-riboza, d-ksiloza və l-arabinoza bir-birindən 
fərqlənir. Dezoksiribozaya ikinci karbon atomuna birləşən hidroksil qrupu hidro-
gen atomu ilə əvəz edilmiş riboza kimi baxmaq olar. 
Pentozaların keto-formalarına ribuloza, ksiluloza və başqaları aiddir.
Aldo-və ketopentozalarda heksozalarda olduğu kimi asiklik və tsiklik 
formalarda müvafiq proyeksiya və konformasiyalarda təsadüf edilir.
Pentozalar sərbəst və birləşmiş formalarda ən çox bitkilərdə və nisbətən az 
insanda, heyvanlarda (riboza, dezoksiriboza) olur.
Arabinoza polisaxaridlərdən olan arabanların, ksiloza ksilanların tərkibini 
təşkil edir.
O 
C 
│ H 
H─C─OH 
│ 
HO─C─H 
│ 
HO─C─H 
│ 
CH
2
OH 
L-Arabinoza 
O 
C 
│ H 
H─C─OH 
│ 
H─C─OH 
│ 
H─C─OH 
│ 
CH
2
OH 
D-Riboza 
CH
2
OH 
│
C═ O 
│ 
H─C─OH 
│ 
H─C─OH 
│ 
CH
2
OH 
D-Ribuloza 
CH
2
OH 
│
C═ O 
│ 
H─C─OH 
│ 
HO─C─H 
│ 
CH
2
OH 
L-Ksiluloza 
downloaded from KitabYurdu.org

---

8 
Monosaxaridlərin bioloji cəhətdən çox əhəmiyyətlisi heksozalar və 
pentozalardır.