Biokimyadan mühazirələr. MƏRuzəÇİ: prof. Yusifov Nazim Məhəmməd oğlu

3. Oliqosaxaridlər, quruluşu və bioloji rolu: Oliqosaxaridlər iki və daha çox 
(təxminən 10-a kimi) monosaxaridlərin qalığından əmələ gəlmişdir. Bunlar 
tərkiblə-rinəki monosaxaridlərin qalığının sayından asılı olaraq disaxarid-lərə, 
trisaxaridlərə və s. ayrılır. 
Disaxaridlər. Disaxaridlər 
)
(
11
22
12
O
H
C
iki eyni və ya müxtəlif monosaxaridin 
qalığından əmələ gəlmiş şəkərdir. Onlar eyni zamanda qlikozid hesab olunur. 
Çünki monosaxaridlərin rabitəsində qlikozid hidroksil də iştirak edir. İki 
monosaxariddən bir molekul su çıxdıqda oksigen körpüsü vasitəsilə rabitə yaranır 
və disaxarid əmələ gəlir. Reaksiya sxematik belə gedir: 
Disaxaridlərə saxaroza, laktoza, maltoza və qeyriləri aiddir
.
Saxaroza. Saxaroza və ya qamış şəkəri qlükoza (α, D-qlükopiranoza) ilə fruktozanın (β, 
D-fruktofuranoza) birləşməsin-dən qlükozid hidrokidlərinin qlükozid rabitəsi vasitəsilə əmələ 
gəlmişdir. Onun alınması və kimyəvi tərkibi aşağıdakı kimidir: 
Onun miqdarı şəkər çuğundurunda 27%, şəkər qamışının gövdəsində 20%, 
olur. Başqa bitkilərin yarpaqlarında və meyvələrində çoxlu miqdarda saxarozaya 
rast gəlmək olur. Saxaroza həzm sistemində saxaraza fermentinin təsiri ilə 
hidrolizə uğrayıb bərabər miqdarda qlükoza və fruktoza əmələ gətirir.
CH
2
OH CH
2
OH 
│ │
CO C═O 
│ │ 
HO─C─H HO─C─H 
│ │
H─C─OH H─C─OH 
│ │
H─C─OH H─C─OH
│ │
H─C─OH H─C─OH 
│ │
CH
2
OH CH
2
OPO
3
H
2 
Sedoheptuloza Sedoheotuloza- 
7-fosfat 
C
6
H
12
O
6
+ C
6
H
12
O
6
→ H
2
O + C
12
H
22
O
11 
Monosaxarid Monosaxarid Disaxarid 
H─C─OH CH
2
OH H─C CH
2
OH 
│ │ │ O │ 
H─C─OH HO─C H─C─OH C 
│ │ │ │ 
HO─C─H O + HO─C─H O HO─C─H O HO─C─H O 
│ │ │ │
H─C─OH H─C─OH H─C─OH H─C─OH 
│ │ │ │ 
H─C H─C H─C H─C 
│ │ │ │ 
CH
2
OH CH
2
OH CH
2
OH CH
2
OH 
α-D-Qlükopira- β- D-frukto- Saxaroza 
noza furannoz
H
2
O
downloaded from KitabYurdu.org

---

11 
HO 
OH 
OH 
H 
H 
H 
H 
O 
O 
O 
CH
2
OH 
HOCH
2
CH
2
OH 
β-d-fruktkoza 
α-d-qlükoza 
H
O 
H 
H 
O
H 
Saxarozada, reaksiyadan göründüyü kimi, qlükoza α, D-qlükopiranoza, 
fruktoza isə β-D-fruktofuranoza kimidir. Ona görə qamış şəkərinə 1,α, D- 
qlükopirannozil- 2 β, D- fruktofuranozid də deyilir.
 
Qamış şəkəri (saxaroza) felinq mayesini reduksiya etmir, reaksiya mənfi 
nəticə verir. Çünki onun molekulunda sərbəst aldehid və keton qrupu yoxdur. 
Saxarozanın tərkibində asimmetrik karbon atomları olduğundan optik 
fəaldır.
Polyarizasiya müstəvisinin 66,5
0
sağa fırladır. Müxtəlif amillərin (ferment-
lər, turşular və s.) təsirindən parçalandıqda yenidən qlükoza və fruktozaya ayrılır, 
invertləşmiş şəkər əmələ gəlir. Ona görə də polyarizasiya müstəvisini sağa 
çevirmədən sola çevirmə daha qüvvətli olur. İnversiya fırlatma istiqaməti dəyişmiş, 
çevrilmiş deməkdir. Bu termin bəzən ümumiyyətlə, disaxaridlərin, trisaxaridlərin 
(poliozaların) hidroliz olunaraq monosaxaridlərə çevrilməsini ifadə etmək üçün 
işlənir.
Saxaroza əsasən şəkər qamışından alınır. Sonuncuda saxarozanın miqdarı 14-
26%. Şəkər çuğundurunda isə 16-20% təşkil edir. Üzümdə saxaroza az: 0,2-1,5% 
olur.
Saxaroza şəkər çuğundurundan da alınır. Bu isə ən çox Ukraynada, 
Qırğızıstanda, İranda və s. ölkələrdə əkilir.