Biokimyadan mühazirələr. MƏRuzəÇİ: prof. Yusifov Nazim Məhəmməd oğlu

4. DNT və RNT-nin ikinci quruluşu: Nuklein turşusu molekulunu təşkil 
edən monomerlərin (nukleotidlərin) fəzada tutduğu mövqe (fəza konfiqurasiyası) 
onların ikinci qururluşu adlanır.
1953-cü ildə D. Uotson və F. Krik NT-in hidroliz məhsullarının kimyəvi 
quruluşuna, Çarqaff qaydasına və rentgenostruktur analizdən alınan nəticələrə 
əsaslanaraq DNT molekulunun iki ədəd spiralvarı, bir-birinə sarınmış 
polinukleotid zəncirindən ibarət olmasını sübut etdilər. Bu zəncirlərdə azot əsasları 
bir-birinə doğru çevrilmiş şəkildə spiralın daxili hissəsində, fosfat turşusu qalıqları 
isə xaricdə yerləşir. Polinukleotid zəncirləri bir-biri ilə purin və pirmidin 
əsaslarının arasında əmələ gələn hidrogen rabitələri vasitəsilə birləşir. Hidrogen 
rabitələri adenini timinlə, quanini isə sitozinlə birləşdirir. Adeninlə timin arasında 
iki, quaninlə sitozin arasında üç ədəd hidrogen rabitəsi olur. Hidrogen rabitələrinin 
mövcudluğu DNT molekulunun ikiqat zəncirin əmələ gəlməsində ən mühüm rol 
opynayan amillərdən biridir. 
DNT molekulunda purin və pirimidinin qarşı-qarşıya yerləşməsi, bu 
əsasların molayar miqdarının bir-birinə bərabərliyi haqda olan Çarqaff qaydasına 
uyğun gəlir. Bu molekullarda purin əsasının qarşısında mütləq pirimidin əsasları 
yerləşməlidir (A–T; Q–S), iki purin və ya iki pirimidin törəməsinin qarşı-qarşıya 
dayanması qeyri-mümkündür. 
DNT molekulunda polinukleotid zəncirində monomerlərin yerləşmə ardıcıl-
lığı digərindən fərqlənsədə onlar arasında müəyyən əlaqə də vardır. Belə ki, əgər 
bir zəncirin müəyyən hissəsində adenin yerləşirsə digər zəncirdə onun qarşısında 
timin. Həmçinin birində quanin yerləşirsə, digərində sitozin yerləşir. Deməli DNT 
molekulunda olan zəncirlər bir-birini tamamlayır.
1-ci zəncir --- A─Q─A─T─S─S─T─ --- 
2-ci zəncir ---T─S─T─A─Q─Q─A─ --- 
DNT molekulunda bu ardıcıllıq Çarqaff qaydasına uyğun gəlir. Bu 
molekullarda mütləq purin əsasının qarşısında pirimidin əsasları yerləşməlidir. 
downloaded from KitabYurdu.org

---

57 
DNT molekulunda mononukleotidlərin düzülüş qaydasının belə asılılığı komple-
mentarlıq (tamamlama) prinsipi adlanır. 
DNT molekullarında nukleotidlər arasındakı məsafə 0,34 nm–dir. Spiralın 
hər bir dövrəsində qarşı-qarşıya yerləşmiş 10 cüt nukleotid olur. Hər bir dövrənin 
tamamlanması üçün 3,4 nm məsafə lazım gəlir. İkiqat spiralın eninə diametri 2,1 
nm, fosfat atomu ilə DNT spiralının mərkəzi oxu arasındakı məsafı isə 1,2 nm-dir. 
Spiralların komplementarlıq prinsipi ilə bir-birini tamamlaması çoxlu sayda 
hidrogen rabitələri hesabına baş verir.
DNT molekulundan fərqli olaraq RNT molekulu bir polinukleotid 
zəncirindən əmələ gəlmişdir. RNT-in ikincili quruluşu fəzada polipeptid zəncirinin 
natamam spiral şəkilini (50%-ə qədər) almasıdır. Onun yalnız bəzi hissələri 
adeninlə timin arasında olan iki və quaninlə sitozin arasında əmələ gələn üç 
hidrogen rabitəsi hesabına qısa və natamam spiral şəkli alır. 
RNT molekulunda polinukleotid zəncirlərinin burulma yerlərindən DNT 
molekulunda olduğu kimi komplementarlıq prinsipi ilə bir-birini tamamlamır.