Biokimyadan mühazirələr. MƏRuzəÇİ: prof. Yusifov Nazim Məhəmməd oğlu

5. Kodonlar və antikodonlar: Polipeptid zəncirlərində aminturşularının 
düzülmə ardıcıllığı məlumat RNT-sindəki və daşıyıcı RNT-lərdəki tripletlərlə 
Çarqaf qaydası ilə kodon və antikodonlarla nizamlanır. Bu tripletlər (və ya kodlar) 
DNT və RNT-lərdə ardıcıl birləşmiş üç nukleotiddir. Nukleotidlərdə azotlu əsaslar-
dan əsasən adenin (A), quanin (Q), sitozin (S), timin (T) və urasil (U) iştirak edir.
Cədvəl
Aminturşuların kodonları 
Aminturşular 
Kodonlar 
Alanin 
QSU, QSS, QSA, QSQ 
Arginin 
SQU, SQS, SQA, SQQ, AQA, AQQ 
Asparagin 
AAU, AAS 
Asparagin turşusu 
QAU, QAS 
Sistein 
UQU, UQS 
Qlütamin turşusu 
QAA, QAQ 
Qlütamin 
SAA, SAQ, QQA, QQQ 
HN─CO HN─CO H
2
N COOH CH
2
NH
2
│ │
+NAD∙H
2
│ │
+ H
2
O
│ │
+ H
2
O
│ 
CO CH OC CH
2
OC CH
2
CH
2
+ NH
3
+CO
2 
│ ║
─NAD 
│ │ │ │ │ 
HN ─ CH HN─CH
2
HN ─ CH
2
COOH 
 
Urasil Dihidrourasil Ureidalanin β-Alanin 
turşusu 
downloaded from KitabYurdu.org

---

139 
Ribosomun hərəkət istiqaməti 
Kiçik subvahid kodon 
...QAA─USU─SUQ─UUQ─UQS─QQU─ ...mRNT 
│││ │││ ASQ ─── -Antikodon 
QAS AAS
│ │ S İ S 
İle─Asp─Ser─ ley ← ley 
│
ASQ Gələn aminoasil d RNT 
Met 
│
S İ S 
Ark 
│ 
Fmet 
Böyüyən polipeptid Peptid rabitəsinin yaranması 
Qlisin 
QQU, QQS 
Histidin 
SAU, SAS 
İzoleysin 
AUU, AUS, AUA 
Leysin 
SUU, SUS, SUA, SUQ, UUA, UUQ 
Lizin 
AAA, AAQ 
Metionin 
AUQ 
Fenilalanin 
UUU, UUS 
Prolin 
SSU, SSS, SSA, SSQ 
Serin 
USU, USS, USA, USQ, AQU, AQS 
Treonin 
ASU, ASS, ASA, ASQ 
Triptofan 
UQQ 
Tirozin 
UAU, UAS 
Valin 
QUU, QUS, QUA, QUQ 
Burada A-adenil, Q-quanil, S-sitidil, U-uridil nukleotidləridir. 
Məlumat RNT-sindəkitripletlərə k o d o n l a r və daşıyıcı, RNT-lərdəki 
tripletlərə isə a n t i k o d o n l a r deyilir. Fenilalanin tripletində nukleotidlər SSU, 
alanininkində SSQ, triptofanınkında SQT,valininkində UUQ ardıcıllığında 
düzülmüşlər və s. Bunlar elə ardıcıllıqla düzülmüşdür ki, bir-biri ilə, yəni dRNT-
nin tripleti mRNT-nin tripleti ilə birləşir. Buna k o d o n - a n t i k o d o n t a n ı - 
m a s ı deyilir. Bununla da aminturşularının ardıcıl birləşməsi nəticəsində
polipeptid zəncirinin sintezi təmin olunur. Bunu sxematik olaraq belə göstərmək 
olar: 
Polipeptid zəncirinin uzanma prosesinin qurtarmasına prolonqasiyasının 
dayanmasına t e r m i n a s i y a deyilir. Terminasiya boş kodların-terminasiya 
kodlarının (UAQ, UAA, UQA) iştirakı ilə dRNT ilə həyata keçirilir. Lakin onda 
aminturşusu olmur. 
Polipeptid zəncirinin əmələ gəlməsi tamamlandıqdan sonra onda formalaşma 
gedir, qıvrılaraq müəyyən forma alır. Bu isə hidrogen, disulfid tipli rabitələrin və s. 
downloaded from KitabYurdu.org

---

140 
yaranması ilə əlaqədardır. Bu rabitələr polipeptid zəncirinə xüsusi forma verməklə, 
zülal molekulunun ikinci və üçüncü quruluşunu yaradır. Yuxarıda göstərilən rabiə 
növləri iki və çox polipeptid zəncirlərindən əmələ gəlmiş zülal molekullarının 
formalaşmasında dördüncü quruluşun yaranmasında da iştirak edir. İnsulun, 
hemoqlobin, laktodehidrogenaza və qeyri-zülalların fəza quruluşu belə yaranır. 
Müəyyən edilmişdir ki, adadovşanının retikulositlərində hemoqlobinin alfa-
zənciri təxminən 3 dəqiqəyə sintez olunur (Dinsis və s.). Polipeptid zəncirləri 
xüsusi fermentlərin iştirakı ilə formalaşaraq spesifik zülallara çevrilir. Onların 
fiziki, kimyəvi və bioloji xüsusiyyətləri də bununla müəyyənləşdirilir.
Zülalların biosintezi kimi nizamlanma mexanizmi də mürəkkəbdir.
Zülalların sintezinin tənzimi Jakob və Mono nəzəriyyəsində verilmişdir. 
Bunların fikrincə gen-requlyator repressorla metaboliti (maddəni) birləşdirir. 
Repressorla birləşmiş metabolit operatora təsir edib, quruluş genini fəallaşdırır. 
Sonuncudan isə metabolitin məlumat RNT-si əmələ gəlir və zülallar sintez edir. Bu 
prosesi sxematik belə göstərmək olar:
Jakob və Mononun nəzəriyyəsi molekulyar biologiyanın əsas nailiyyətlərin-
dən sayılır. Bu nəzəriyyə hələ də öz əhəmiyyətini itirməmiş zülalların sintezinin 
tənzimində aparıcı yer tutur.