Biokimyadan mühazirələr. MƏRuzəÇİ: prof. Yusifov Nazim Məhəmməd oğlu

2. Karbohidratların həzm sistemində çevrilməsi: Heyvan və bitki mənşəli 
qidanın tərkibində olan karbohidratlar ağızda mexaniki, fiziki və qismən biokim-
yəvi təsirə uğrayır.
Bunlar ağız boşluğunda az saxlandığından ağız suyunda olan α-amilaza və 
α-qlükozidaza (maltaza) fermentlərinin təsirindən qismən hidrolitik parçalanma 
prosesinə məruz qalırlar. Amilaza nişasta və qlikogeni maltozaya qədər, α-qlükozi-
daza (maltaza) fermenti isə disaxarid maltozanı qlükozaya qədər parçalayır. Aralıq 
məhsul isə dekstrinlər alınır. Bu prosesi aşağıdakı kimi təsəvvür etmək olar. 
Mədədə karbohidratları parçalayan ferment yoxdur. Ağız suyunun amilazası 
mədənin turş mühitində (pH=1,5 – 1,8) fəallığı itir. Mədə möhtəviyyatından sonra 
karbohidratlar onikibarmaq bağırsağa keçir. Burada mədəaltı vəzin ifraz etdiyi 
pankreatik α-amilaza fermentlərin təsiri ilə maltoza, laktoza, saxarozanı və s. 
monosaxaridlərə (qlükoza, fruktoza, qalaktoza və s.) qədər parçalayır. Karbohid-
ratların parçalanması nazik bağırsaqda zəif qələvi mühitdə (pH=7,3 – 8,7) davam 
edir. Ancaq son məlumatlara görə karbohidratların hidrolizi hüceyrə membranında 
da gedir. Epiteli hüceyrəsinin nazik divarlarında bir sıra fermentlər: maltaza, şaxa-




6
12
6
11
22
12
5
10
6
5
10
6
2
2
2
2
O
H
C
O
H
C
n
O
H
C
O
H
C
O
H
O
H
m
O
H
n

 


 


 

nişasta dekstrin maltoza qlükoza 
(m < n) 
downloaded from KitabYurdu.org

---

143 
raza, β-qalaktozidaza (laktaza) və s. mövcuddur ki, onlar da disaxaridləri monosa-
xaridlərə parçalayırlar. Maltaza fermenti maltozanı 2 molekul α-qlükozaya, saxara-
za fermenti saxorazanı qlü-kozaya və β-fruktozaya parçalayır.
β-qalaktozidazanın (laktaza) təsirindən laktoza qlükozaya və qalaktozaya 
parçalanır.
İnsan və heyvanların həzm şirələrində sellüloza -1,4 qlükon-4-qlükonohido-
laza K∙F∙3.2.1.4 fermenti sellülozanı sellobiozaya qədər parçalayır. İnsanlarda bu 
proses yoğun bağırsaqlarda mikrofloranın təsiri ilə az miqdarda baş verir.
Monosaxaridlər müxtəlif sürətlə qana sorularaq qaraciyər və başqa orqanlara 
aparılır. Qlükozanın bağırsaqdan qana sorulma sürətini şərti olaraq 100 götürsək, 
qalaktozanınkı 110, fruktozanınkı 43 və mannozanınkı 19-dur. Pentozaların sorul-
ma sürəti daha zəifdir.
Qaraciyərdə, əzələlərdə və başqa orqanlarda qlükozanın müəyyən hissəsi 
qaraciyərdə qlikogenə çevrilir və ehtiyat maddə kimi toplanır. Qalan hissəsi isə 
qanla orqanlara aparılaraq, hüceyrələrdə oksidləşmə prosesinə uğrayır.
Orqan və toxumalarda karbohidratların: əsasən qlikogenin və qlükozanın 
miqdarı nisbətən sabit olur. Qanda qlükozanın miqdarı insanda 80–120 mq%, atda 
90–110 mq%, kövşəyən heyvanlarda 40–100 mq%, inəkdə 60–100 q%, camışda 
70–90 mq%, qoyunda 60–90 mq%, donuzda 40–250 mq%, itdə 70–100 mq% 
arasında dəyişir. Qlükozanın və başqa karbohidratların miqdarının qanda və s. 
orqanlarda nizamlanması sinir sistemi və daxili sekresiya vəziəri ilə aparılır. 
Onlardan adrenalinin, insulinin, kortikosteronu, qlükaqonu və s. hormonları göstər-
mək olar.
İnsulin və adrenalin bir-birinin antiqonistidir. İnsulin hormonu qaraciyərdə, 
əzələlərdə və s. orqanlarda qlükozanın qlikogenə çevrilməsini sürətləndirir, qlüko-
zanın bir hissəsini (30%) isə yağa çevirir, aminturşuların karbohidratlara çevrilmə-
6
12
6
6
12
6
2
11
22
12
O
H
C
O
H
C
O
H
O
H
C
saxaraza



 


saxaroza α-qlükoza β-fruktoza 
 
6
12
6
6
12
6
2
11
22
12
O
H
C
O
H
C
O
H
O
H
C
laktaza


 


laktoza qlükoza qalaktoza 
 


11
22
12
2
6
10
6
O
H
C
n
O
H
O
H
C
sellülaza


 


sellobioza 
11
12
6
2
11
22
12
2
O
H
C
O
H
O
H
C
sellobiaza






sellobioza β-qlükoza 
downloaded from KitabYurdu.org

---

144 
sini dayandırır, qlikoneogenezi ləngidir. Adrenalin isə bunun əksinə təsir göstərir, 
yəni qlikogenin qlükozaya çevrilməsində iştirak edir, qanda süd turşusunu artırır.
Tiroksin və hipofizin hormonları əzələlərdə olan qlikogeni qlükozaya 
çevirir. Ona görə də diabetogen hormonlar sayılır. Bunun əvəzində azotsuz üzvi 
birləşmələrdən karbohidratların sintezini sürətləndirir. Kortikoidlər (kortizon, 
kortikosteron və s.) insulinin əksinə təsir edir, qaraciyuərdə qlikoneogenezi sürət-
ləndirir, qlükozanın mübadiləsini zəiflədir. 
Qanda qlükozanın miqdarının nizamlanması uzunsov beyində şəkər mərkə-
zinin iştirakı ilə həyata keçirilir.
Qanda qlükozanın miqdarının sabitliyi pozulduqda – yəni hipoqlikemiya 
zamanı qanda qlükozanın miqdarı azaldıqda (istifadə artdıqda, qəbulu azaldıqda və 
s.) heksokinazanın fəallığı azalır, toxumalar, xüsusilə mərkəzi sinir sistemi qlükoza 
ilə təmin olunmur, bihuşluq baş verir. Hiperqlikemiyada (qanda qlükozanın miqda-
rının çoxalması) heksokinazanın fəallığı artır, qlükozadan tam istifadə olunmur, 
sidiklə 8–10% qlükoza ifraz edilir. Hiperqlikemiya diabet zamanı, hipofizin, 
qalxanvari və böyrəküstü vəzilərin hiperfunksyası nəticəsində baş verir.