Biokimyo va molekulyar biologiya

 
siklogeksamid
oqsil sinteziga tormozlovchi ta‘sir ko‗rsatadi, u translokazani 
ingibitori hisoblanadi. Tetratsiklinlar ham ribosomaning 50 S-subbirligini 
aminoatsil markazini kimyoviy bog‗lab qo‗yish orqali translatsiya jarayonini 
to‗xtatib qo‗yadi.
Puromitsin 
14.13. Biokimyoning zamonaviy yutuqlari. Biotexnologiya va
gen muhandisligining rivojlanishi. 
Yuqorida qayd etilganidek, hozirgi kunda insoniyat uchun biokimyoning fan 
sifatidagi ahamiyati uning tibbiyot, dehqonchilik, chorvachilik, biotexnologiya, 
gen muhandisligi va qator sanoat tarmoqlari, o‗rmon xo‗jaligi va boshqalarning 
nazariy asoslaridan biri ekanligidadir. Ayniqsa, biologik kimyoning so‗nggi 
yillarda 
erishgan 
yutuqlari 
jahon 
sivilizatsiyasini 
gurkirab 
rivojlanish 
imkoniyatlarini yanada oshirib yubordi. Xususan, biokimyo va biologiyaning 
boshqa tarmoqlari negizida alohida fan sifatida shakllangan biotexnologiya va gen 
muhandisligi bu xil imkoniyatlarni yanada kuchaytirib yubordi. 
Biotexnologiya
tirik organizmlardan va biologik jarayonlardan ishlab 
chiqarish jarayonlarida foydalanish yo‗nalishlarini o‗rganuvchi fandir. Oqova 
suvlarini tozalash, o‗simliklarni biologik uslub yordamida muhofaza qilish, 

---

308 
shuningdek, omixta oqsillarni sanoat miqyosida ishlab chiqarish, ilgarilari ma‘lum 
bo‗lmagan tibbiyot va veterinariyada foydalaniladigan preparatlarni ajratib olish, 
o‗simliklarning yangi navlari, hayvonlarning zotlari, mikroorganizmlarning 
shtammlarini yaratish va h.k.lar fanning muhim yo‗nalishlari jumlasiga kiradi. 
Genetiklar va biokimyogarlarning azal-azaldan qilib kelayotgan orzulari oldindan 
moddalar almashinuvini irsiy jihatdan boshqariluvini amalga oshirish imkoniyatiga 
ega bo‗lgan tirik organizmlarni yaratishdan iborat bo‗lib kelgan. Bu vazifani 
bajarishni o‗z oldiga maqsad qilib qo‗ygan fanning nomi gen muhandisligi 
deyiladi. Uning asosiy maqsadi in vitro sharoitida DNK ning rekombinant 
molekulalarini olishga erishish, ularni ko‗paytirish va yangi irsiy xususiyatlarga 
ega bo‗lgan begona organizmga kiritishdan iborat. Gen muhandisligining asosida 
genetik materiallar xususiyatlarining universalligi yotadi, u har xil organizmlar, 
xususan, bakterial va eukariot hujayralari DNK molekulalaridan rekombinant DNK 
tuzish va bu rekombinant molekulalarni tirik hujayralarga kiritish imkonini beradi. 
Genetik muhandislikka oid ishlarni olib borish uchun, eng avvalo, DNK ning, 
ya‘ni genlarning ma‘lum fragmentlari bo‗lishini talab qilinadi. Dastlab olingan 
genlar kimyoviy yo‗l bilan sintezlangan edi. Bu davrda zamburug‗larning 77 ta 
nukleotiddan tashkil topgan alanin-t-RNK sini ketma-ketligi aniqlangan edi. 
X.Koran rahbarligidagi tadqiqotchilar bu genni kimyoviy yo‗l bilan sintezlashga 
muyassar bo‗ldilar (1969). Ular 4 dan 13 tagacha juft nukleotidlarni kimyoviy yo‗l 
bilan sintez kilib, keyin ligaza fermenti yordamida zaruriy tartibda ularni bir-biriga 
biriktirishga erishdilar. 1976-yilda xuddi shu laboratoriyada E.coli tirozinazasining 
repressor t-RNK sini kodlovchi DNK bo‗lagi sintezlangan edi. t-RNK geni 126 juft 
nukleotiddan iborat ekanligi, uning bir uchini promotor joyiga 52 juftli nukleotid, 
boshqa uchini terminatsiya joyiga 21 juftli nukleotid, bo‗lakning oxirgi uchlariga 
AATT va TTAA tetronukleotidlari birikkanligi ma‘lum bo‗ldi. Kimyoviy yo‗l 
bilan sintezlangan bu gen faol bo‗lib chiqdi. Bu genni genga ega bo‗lmagan 
bakteriofagning T4 mutant shtammiga kiritilganda bakteriofag E.coli hujayrasida 
ko‗payish qobiliyatiga ega bo‗lib qoldi, ya‘ni to‗la qimmatli hayotiy tusga ega 
bo‗ldi. G.Bayer rahbarligidagi olimlar samotostatin gormoni genini kimyoviy yo‗l 
bilan sintezlashga muvaffaq bo‗ldilar. Sintezni polipeptiddagi aminokislotalarning 
ketma-ketligini hisobga olgan holda amalga oshirildi. Bu tadqiqotchilar 
aminokislotalarga mos keladigan tripletlarni sintezlashga, ularni kimyoviy yo‗l 
bilan bir-biriga biriktirishga muvaffaq bo‗ldilar. Hosil bo‗lgan ikki spiralli DNK 
genini E.colining β-galaktozidaza geni yoniga kiritishdi. Natijada bakteriya oqsil 
sintezini amalga oshira boshladi, bunda sintezlangan oqsilning bir qismi β-
galaktozidaza bo‗lsa, boshqa qismi samatostatin bo‗lib chiqdi. Bu yorqin natijalar 
kelajakda tabiiy genlardan farqlanuvchi genlarni sun‘iy ravishda sintezlash 
imkoniyatlari borligini isbotladi. Keyingi yillarda genlarni sintezlash maqsadida 

---

309 
qiyinchilik jihati kam bo‗lgan va tezkorroq bo‗lgan teskari transkiptazadan 
foydalanish uslubi yo‗lga qo‗yildi. Bu fermentni tadqiq qilish shuni ko‗rsatdiki, 
bunda DNK ni hosil qilish uchun har qanday RNK, hattoki, sun‘iy sintezlangan 
RNK xizmat qilishi mumkin ekan. Bu ishni amalga oshirishda oldin RNKni 
tozalanadi, keyin shu RNK da teskari transkriptaza yordamida DNK ni nushasi 
sintezlanadi. Har xil sabablarga ko‗ra, bu uslubning imkoniyatlari ham cheklangan 
bo‗ladi. Shuning uchun amaliyotda genomlardan ajratib olingan tabiiy genlardan 
ko‗proq foydalaniladi. Shu maqsadda DNKni parchalashda ahamiyat kasb etadigan 
DNK fragmeti ajratilib vektor tarkibiga kiritiladi, uning yordamida DNK ning 
kerakli fragmentlarini ko‗p sonli bo‗lishiga erishiladi va keyin retsepiyent 
hujayraga kiritiladi. 
Vektor
-bu har qanday tabiatli begona DNKni hujayraga ko‗chirish va uning 
ko‗payishini ta‘minlash qobiliyatiga ega bo‗lgan DNK molekulasidir. 
Vektorlarning avtonom replikatsiyalanadigan xillari ko‗p qo‗llaniladi. Bu xildagi 
vektorlar sifatida mo‗tadil bakteriofaglar yoki plazmidalar xizmat qiladi. Ular 
begona genlarning ko‗p miqdordagi nusxalarini ajratib olish imkonini beradi. 
Ulardan klonlash, ya‘ni DNK molekulasini gomogen populyatsiyasini olish 
maqsadida foydalaniladi. Gomogenlik namunasidagi hamma nusxalar muayyan 
DNK molekulasining to‗g‗ridan-to‗g‗ri avlodi ekanligini ifodalaydi. Odatda, 
yuksak 
organizmlarning 
DNKlari 
restriktaza 
fermenti 
yordamida 
fragmentatsiyalanadi. Ba‘zi restriktazalar ta‘sirida DNK ―yopishoq‖ uchli 
fragmentlarni hosil qiladi. ―Yopishqoq‖ uchli asoslarning komplementarligi DNK 
ning har qanday fragmentlarini bir-biri bilan bog‗lash imkonini beradi. Bu narsa 
DNK fragmentini vektor bilan biriktirish imkonini beradi. Agar DNK fragmenti 
―o‗tmas‖ uchli bo‗lsa, unda polipeptidtransferaza yordamida ularni adenil va 
timidil nukleotidlari ketma-ketligiga biriktirish mumkin. ―Yopishqoq‖ poli (A) va 
poli (T)larning uzunligi 50-100 nukleotidga teng bo‗lib, bu ikkita har xil DNK 
ning duragay tuzilmalarini hosil bo‗lishi uchun yetarli bo‗ladi. Vektorni, odatda, 
DNK fragmentini olishda qo‗llanilgan o‗sha restriktaza yordamida ―ochiladi‖. 
Shartli ravishda maxsus vektorni faqat ma‘lum bir ―ochiladigan‖ joyi tanlab 
olinadi. Odatda, DNK fragmenti va vektorni birikishi qo‗shni fosfoefirli 
bog‗laridagi ―yopishqoq‖ uchlarni DNK-ligazalar tomonidan bog‗lanishi orqali 
amalga oshiriladi. Rossiya FA sining bioorganik kimyo institutida shu xildagi 
bakteriyalarning turi yaratildiki, ular yordamida qator gormonal preparatlar, 
xususan, tibbiyot uchun muhim ahamiyatga ega bo‗lgan insulin va interferonlarni 
olish imkoniyati paydo bo‗ldi. Interferonning m-RNK yig‗indisi odamlarning 
leykotsitlaridan ajratib olingan. Bu m-RNKni teskari transkripsiyasi uchun matritsa 
sifatida foydalanildi, bunda bir zanjirli 650-900 nukleotidli uzunlikka ega bo‗lgan 
DNK olindi. DNK ning ikkinchi zanjir juftini DNK-polimeraza 1 yordamida 

---

310 
sintezlandi va juft zanjirli odam leykotsitlari interferonini genini olishga erishildi. 
Shunday qilib, yuqorida keltirilgan fikrlarga asoslangan holda gen muhandisligi va 
biotexnologiyaga ta‘rif berish va ularga oid zamonaviy fikr-mulohazalarni 
umumlashtirish mumkin bo‗ladi.