305
uchun 4 tadan, boshqa ko‗p aminokislotalar uchun ikkitadan kodonlar mos keladi.
Bu qonuniyatdan triptofan va metionin mustasno bo‗lib,
ular fakat bittadan
kodonga ega.
19-jadval.
RNK-aminokislota kodi
5´-ON-uchida
joylashgan
nukleotid
O‗rtada joylashgan nukleotid
3´-ON- uchida
joylashgan
nukleotid
U
S
A
G
U
UU
UUS
UUA
UUG
Fen
USU
USS
USA
USG
Ser
UAU
UAS
UAA
UAG
Tir
UGU
UGS
UGA
UGG
Sis
U
S
A
G
Ley
Term
1
Term
1
Trp
S
SUU
SUS
SUA
SUG
Ile
SSU
SSS
SSA
SSG
Pro
SAU
SAS
SAA
SAG
Gis
SGU
SGS
SGA
SGG
Arg
U
S
A
G
Gln
A
AUU
AUS
AUA
Ile
ASU
ASS
ASA
ASG
Tre
AAU
AAS
AAA
AAG
Asn
AGU
AGS
AGA
AGG
Ser
U
S
A
G
Liz
Arg
AUG
Met+
Inis
2
G
GUU
GUS
GUA
GUG
Val
GSU
GSS
GSA
GSG
Ala
GAU
GAS
GAA
GAG
Asp
GGU
GGS
GGA
GGG
Gli
U
S
A
G
Glu
+
Inis
2
1
Term – terminatsiya omili.
2
Inits – initsiatsiya omili.
Ko‗p holatlarda koddagi cheklanish alomatlari faqat uchinchi nukleotidga
tegishli bo‗ladi, masalan, oldingi ikkita nukleotid bir xil bo‗lib, faqat uchinchi
nukleotid farq qiladi. Bitta aminokislotaga tegishli
m-RNK dagi bir necha
tripletlarga mos holda antikodoni bilan farqlanadigan t-RNK ning bir necha xil
antikodonlari bo‗ladi.
Boshqa holatlarda bitta t-RNK bir emas, bir necha kodlarni translatsiya qilishi
mumkin. Masalan, t-RNK
gliIII
GGU va GGSni translatsiya qilib, glitsinning boshqa
ikkita kodonini translatsiya qila olmaydi. Boshqa tomondan t-RNK
gliII
faqat GGA
va GGG kodonlarini, t-RNK
gliI
esa fakat GGG kodonini translatsiya qiladi. Bitta t-
RNK bittadan ziyod kodonni ―taniydigan‖ bo‗lsa, bu kodonlar bir-biridan 3
՛
-
uchida joylashgan bittadan nukleotidi bilan farq qiladi. Bu hodisani ―tebranish
gipotezasi‖
deb nomlanib, unga ko‗ra kodonning uchinchi nukleotidi odatdagidan
boshqacha andozaviy juftlikka taxminan yaqinroq bo‗lgan juftlik hosil qilishi
306
mumkin. Masalan,
U bilan A yoki G juftlansa, G esa U yoki S bilan juftlashuvi
mumkin. Shunday qilib, uchinchi nukleotid
kamroq ahamiyatga ega va u
tebranuvchi tavsifga ega bo‗ladi. Genetik kodning muhim xususiyati to‗siqsizligi
va uning alohida tripletlarini daxlsizligi hisoblanadi. Kodning o‗ziga xos muhim
xossalaridan biri, uning universalligidir. Kod evolyutsion rivojlanishning har xil
bosqichlarida bo‗lgan organizmlar: odam,
hayvonlar, o‗simliklar, bakteriyalar,
viruslarda, asosan bir xil bo‗ladi. Shu sababli E.colining ribosomalari va t-RNK si,
masalan, gemoglobin sintezini kodlovchi m-RNK zanjiri translatsiyasini amalga
oshirishi va natijada to‗la qimmatli gemoglobinni sintezlashi mumkin.
Kodning
universalligi tufayli gen muhandisligiga oid imkoyatlarning mavjudligi ma‘lum
bo‗ldi. Kodning universalligi uni kelib chiqishini qay darajada qadimliligini,
shuningdek, uning konservativligini ko‗rsatadi va unga muvofiq ravishda uzoq
muddatli evolyutsiya jarayonida ham metabolizmning
muhim xususiyatlarini
saqlanib kelayotganidan dalolat beradi. Xilma-xil organizmlarda kechadigan
genetik jarayonlarning o‗xshashliklari barcha tirik mavjudotlarning paydo
bo‗lishida umumiylik borligidan darak beradi.
Dostları ilə paylaş: