Biokimyo va molekulyar biologiya

serin
uchun oltita, 
glitsin va alanin

---

305 
uchun 4 tadan, boshqa ko‗p aminokislotalar uchun ikkitadan kodonlar mos keladi. 
Bu qonuniyatdan triptofan va metionin mustasno bo‗lib, ular fakat bittadan 
kodonga ega. 
19-jadval. 
RNK-aminokislota kodi
 
5´-ON-uchida 
joylashgan 
nukleotid
 
O‗rtada joylashgan nukleotid
 
3´-ON- uchida 
joylashgan 
nukleotid
 
U 
S 
A 
G 
U 
UU 
UUS
UUA
UUG 
Fen 
USU
USS 
USA 
USG 
Ser 
UAU 
UAS 
UAA 
UAG 
Tir 
UGU 
UGS 
UGA 
UGG 
Sis 
U 
S 
A 
G
Ley 
Term
1 
Term
1 
Trp 
S 
SUU 
SUS 
SUA 
SUG 
Ile 
SSU 
SSS 
SSA 
SSG 
Pro 
SAU 
SAS 
SAA 
SAG 
Gis 
SGU 
SGS 
SGA 
SGG 
Arg 
U 
S 
A 
G 
Gln 
A 
AUU 
AUS 
AUA 
Ile 
ASU 
ASS 
ASA 
ASG 
Tre 
AAU 
AAS 
AAA 
AAG 
 
Asn 
AGU 
AGS 
AGA 
AGG 
 
Ser 
U 
S 
A 
G 
Liz 
Arg 
AUG
Met+
Inis
2 
G 
GUU 
GUS 
GUA 
GUG
 
 
 
Val 
GSU 
GSS 
GSA 
GSG 
Ala 
GAU 
GAS 
GAA 
GAG 
 
Asp 
GGU 
GGS 
GGA 
GGG 
Gli 
U 
S 
A 
G 
Glu 
+
Inis
2
 
1
Term – terminatsiya omili. 
2
Inits – initsiatsiya omili.
Ko‗p holatlarda koddagi cheklanish alomatlari faqat uchinchi nukleotidga 
tegishli bo‗ladi, masalan, oldingi ikkita nukleotid bir xil bo‗lib, faqat uchinchi 
nukleotid farq qiladi. Bitta aminokislotaga tegishli m-RNK dagi bir necha 
tripletlarga mos holda antikodoni bilan farqlanadigan t-RNK ning bir necha xil 
antikodonlari bo‗ladi. 
Boshqa holatlarda bitta t-RNK bir emas, bir necha kodlarni translatsiya qilishi 
mumkin. Masalan, t-RNK
gliIII 
GGU va GGSni translatsiya qilib, glitsinning boshqa 
ikkita kodonini translatsiya qila olmaydi. Boshqa tomondan t-RNK
gliII 
faqat GGA 
va GGG kodonlarini, t-RNK
gliI 
esa fakat GGG kodonini translatsiya qiladi. Bitta t-
RNK bittadan ziyod kodonni ―taniydigan‖ bo‗lsa, bu kodonlar bir-biridan 3
՛
-
uchida joylashgan bittadan nukleotidi bilan farq qiladi. Bu hodisani ―tebranish 
gipotezasi‖ deb nomlanib, unga ko‗ra kodonning uchinchi nukleotidi odatdagidan 
boshqacha andozaviy juftlikka taxminan yaqinroq bo‗lgan juftlik hosil qilishi 

---

306 
mumkin. Masalan, U bilan A yoki G juftlansa, G esa U yoki S bilan juftlashuvi 
mumkin. Shunday qilib, uchinchi nukleotid kamroq ahamiyatga ega va u 
tebranuvchi tavsifga ega bo‗ladi. Genetik kodning muhim xususiyati to‗siqsizligi 
va uning alohida tripletlarini daxlsizligi hisoblanadi. Kodning o‗ziga xos muhim 
xossalaridan biri, uning universalligidir. Kod evolyutsion rivojlanishning har xil 
bosqichlarida bo‗lgan organizmlar: odam, hayvonlar, o‗simliklar, bakteriyalar, 
viruslarda, asosan bir xil bo‗ladi. Shu sababli E.colining ribosomalari va t-RNK si, 
masalan, gemoglobin sintezini kodlovchi m-RNK zanjiri translatsiyasini amalga 
oshirishi va natijada to‗la qimmatli gemoglobinni sintezlashi mumkin. Kodning 
universalligi tufayli gen muhandisligiga oid imkoyatlarning mavjudligi ma‘lum 
bo‗ldi. Kodning universalligi uni kelib chiqishini qay darajada qadimliligini, 
shuningdek, uning konservativligini ko‗rsatadi va unga muvofiq ravishda uzoq 
muddatli evolyutsiya jarayonida ham metabolizmning muhim xususiyatlarini 
saqlanib kelayotganidan dalolat beradi. Xilma-xil organizmlarda kechadigan 
genetik jarayonlarning o‗xshashliklari barcha tirik mavjudotlarning paydo 
bo‗lishida umumiylik borligidan darak beradi.