Biologik faol moddalar olish texnologiyasi

Savollar 
1. Xromatografiya tarixi? 
2. Xromatografiya usullari va ularni amaliyotda qо‘llash. 
3. Adsorbsion xromatografiya 
4. Ion almashinuv xromatografiya 
5. Moddalarni tozalashning xromatografiya usullari. 
6. Gel- xromatografiyasi 
7. Yuksak samaradorlik xromatografiya 
8. Biospetsifik xromatografiya 
 
MAVZU: O‘SIMLIK VA HAYVON XOM ASHYOLARIDAN BIOPREPARATLARNI 
OLISH
Reja: 
1. Tabiiy xom ashyolar tarkibidagi biologik faol moddalar 
2. Xom ashyo biologik faol moddalarni ekstraksiya yо‘li bilan olish usullari 
3. Xom ashyolarni saqlash usullari 
4. Fermentlarni ajratib olishning asosiy usullari 
5 Ferment aktivligini FEK da aniqlash usullari 
6. Avidin va biotin ajratib olish usuli 
7. Moddalarni tozalab olishda foydalaniladigan usullar 
Tabiiy xom ashyolardan biologik faol moddalarni ekstraksiya usuli bilan olish. 
Quyidagi keltirilgan jarayonlar asosida boriladi. Avvalombor, kerakli moddani begona 
moddalardan ajratish juda qiyin. Kerakli moda erkin holda bо‘lmaydi, u tо‘qimalarda boshqa 
moddalar bilan bog‘langan bо‘ladi. Uni erkin holatga ya’ni erituvchiga о‘tkazib chiqazish 
zarur. Buning uchu nasosan jarayon sxemada keltirilgan: 
Biologik faol moda 
↓ 
erituvchi 

---

(spirt, efir) 
↓ 
tayyor mahsulot 
Yuqoridagi sxemada kо‘rinib turibdiki, biologik faol moddani kо‘proq erituvchiga 
о‘tkazish maqsadga muvofiqdir. 
Misol uchun, paxta urug‘idan yog‘ olish uchun 1) qobig‘i olib tashlanadi. 2) spirt, efir, 
xloroform, benzol kabi yaxshi, arzon bо‘lgan erituvchi tanlanadi. Buning uchun eng qulay 
benzin hisoblanadi. Uning tarkibida 90-94 foiz yog‘, 5-6 foiz suv bor. Va nihoyat 3) 
ekstraktorda ekstraksiya olib boriladi. Oblepixa eziladi va 2) uni benzinda emas, balki suvda 
ekstraksiya (antiekstraksiya) qilinadi. 
Fitin xom ashyoning tarkibida 12 % bо‘ladi, zavoda о‘simlikdan 3,7 % gina fitin olinadi. 
Chunki u о‘simliklar tо‘qimasida oqsillar va boshqa moddalar bilan mustahkam bog‘langan 
bо‘ladi. Shuning uchun oqsillar polisaxaridlar (sellyuloza) xalaqit beradi. YA’ni 
biotexnologiyani qо‘llab, sellyuloza, protennaza, amilaza fermentlarini xom ashyoga berib, 
mahsulotning chiqish unumini 8 % ga oshishini kuzatishdi. 
Xom ashyo → T-bilan ishlov berish → ekstragent → ekstragent 
Ferment → suv+ekstrakt – t ra ta’sirida keraksiz narsalar chо‘kmada qoladi. 
Mikrobiolog olim Raximov M.M. biotexnologiya uslublarini qо‘llash bilan mahsulotning 
chiqish unumi oshdi. 
Ekstraksiyadan sо‘ng filtr qog‘ozdan, filtr kortondan yoki bо‘z matodan о‘tkazilib suziladi, 
sо‘ng sentrifuga qilinadi. Shundan sо‘ng moda ekstraktga erkin holda о‘tadiyu Endi ekstraktni 
tozalash zarur. Uni yo chо‘ktirish, bug‘latib kondensatsialash yoki boshqa narsalarni 
chо‘ktirib, uni eritmada qoldirish kerak. Yana bir misol. Pepsin fermenti faqat oshqozon osti 
bezining shirasida bо‘ladi. Oshqozongam ovqat tushishi bilan xlorid kislotasi paydo bо‘lib, u 
pepsinogenni pepsinga aylantiradi. 
Shirdonni olib ekstraksiya qilinsa, pepsin chiqmaydi. Xlorid kislota berilgach, reaksiya 
ketishini kuzatish mumkin. Bunday reaksiyaga 45-50 soat zarur bо‘ladi. Ekstrakt olingach, 
pepsin eritmadan ajratib olinadi. U organik erituvchilarda chо‘kmaydi. Faqat NaCl tuzi 
ta’sirida chо‘kmaga tushadi. Dializ qilinsa, tuz suvga о‘tadi, yarim о‘tkazgichli membrana 
ichida pepsin qoladi. Demak, ekstraksiya qilgan zaxoti uni ajratish zarur. Chunki eritmada xar 
xil reaksiyalar ketishi mumkin, natijada kerakli moda buziladi. 
Ajratish turli xil usullarda olib boriladi: 
1. Kimyoviy 
2. Fizikaviy 
3. Fizik-kimyoviy 
Tabiiy xom ashyolardan dorivor vositalarni ekstraksiyalab olishning xar xil usullari bor. Ba’zi 
fermentlar avtolizga kam uchraydi, suv va tuz aralashmasi bilan ekstraksiya qilinsa bo‘ladi. 
Masalan: 
Karboksipeptidaza, 
amlaza, 
elastaza 
(pankreatopeptidaza), 
kollogenaza 
fermentlarini NaCl (elektrolit) eritmasida ekstraksiya qilsa bo‘ladi. Oshqozon osti bezi 
fermentlarni elektrolitga ekstraksiya qilsa ribonukleazani chiqarsa bo‘ladi, chunki bu ferment 
avtolizga uchramaydi. Kislotali eksttraksiyaga qilsa ribonukleaza, dezoksiribonukleaza, 
ximotripsin, spirtlarining suvli eritmalari yoki setoplazmalarida ekstraksiya qilsa bo‘ladi. 
Gialuronidazani xloroform qo‘shilgan fiziologik eritmada ekstraksiya qilinadi.