Biologiya 5 new indd
Respublika Ta'lim Markazi
Yüklə 0,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Respublika
Ta'lim Markazi Q edurtm _uz a b 7 - ra s m . Kuzatish (a) va taqqoslash (b) usul tirik organizm ekanligi, kislorod bilan nafas olishi o ‘xshash, lekin tashqi tuzilishi, yashash joyi va oziqlanishi farq qiladi (7 -rasm , b). 3. T a r ix iy u s u l - q a d im d a mavjud b o ‘ lgan o rgan izm lar hozirda yash ayotgan la ri bilan solishtiriladi. Ulardagi farqni bilish orqali tirik o rgan izm lard a qaysi darajada o ‘zgarishlar sodir b o ‘ lganligi aniqla- nadi. Masalan, p a leon tolog larn in g fikricha, otlar q a d im d a tulkid e k keladigan yirtqich hayvonlar b o ‘ lgan. Keyinchalik oyoqlari uzun- lashib, tu y o q la r bilan him oyalangan, tez yu g ura diga n va o ‘t bilan oziqlanadigan jo n z o tg a aylangan (8 -rasm , a). 8 - r a s m . Tarixiy (a) va tajriba (b) usuli. 13 Q edurtm _uz 4. T a jr ib a u s u li - o rgan izm lar uchun qulay b o ‘ lgan m uhit yaratib beriladi, shu m u hitda ularning o ‘sishi va rivojlanishi, orga- nizmning tashqi m uhit t a ’ sirida o ‘zgarishi o ‘ rganiladi. Masalan, oq gulli o ‘sim liklarni turli ra ngd agi b o ‘yoq eritm a sig a solib, 2 soatdan s o ‘ ng gul rangining o ‘zgarishi ta jrib ad a kuzatiladi (8 -rasm , b). Biologiyani o ‘ rganish usullarini birgalikda q o ‘ llab, tirik organizm haqida k o ‘ proq m a ’ lum o tga ega b o ‘ lish m um kin. 1. Tirik organizmlarni o ‘ rganish usullarini aytib bering. 2. Oq va q o ‘ ng‘ ir ayiqning o'xshashlik va farqlarini qaysi usulda aniqlash mumkin? 3. Qaysi usuldan foydalanib otlarning kelib chiqishi haqida m a’ lumotga ega b o ‘ lish mumkin? 4. Oq gullarga b o ‘yoqning ta ’sirini qaysi usul yordamida tek- shirish mumkin? 5. Qaysi usulda tabiiy muhitga ta ’sir etmasdan m a’ lumot oli- nadi? XVII asrda italiyalik shifokor Franchesko Redi quyidagicha taj- m riba 0 ‘tkazadi. Uchta shisha idish olib, ularga go'sht bo'laklarini joylaydi. Birinchi idishning o g ‘zini ochiq qoldiradi, ikkinchi idish- ning o g ‘zini zich berkitadi. Uchinchi idishni doka bilan yopadi. Vaqt o ‘tishi bilan o g ‘zi ochiq idishdagi g o ‘shtda tuxum, undan 9 - r a s m . Redi tajribasi. 14 qurtlar paydo b o ‘ lib, pashsha uchib chiqadi. O g‘zi yopiq idishda va doka tutilgan idishda esa bu jarayon kuzatilmaydi (9-rasm). Shisha idishlarni diqqat bilan kuzating. 1. Nima uchun birinchi idishda pashsha hosil b o ‘ldi? Birinchi idishdagi qurt qayerdan keldi? 2. Nimaga ikkinchi va uchinchi idishda pashsha hosil b o ‘ lmadi? 3. Olim biologiyani o ‘rganishning qaysi usullaridan foydalandi? 4. Bu tajribadan siz qanday xulosaga keldingiz? 2 - la b o r a t o r iy a m a s h g 'u lo ti L u p a va m i k r o s k o p t u z ilis h i b ila n t a n is h is h Tirik organizmlarning tuzilishini o ‘ rganish uchun kattalashtirib ko‘ rsatuvchi asboblardan foydalaniladi. Ularga lupa va mikroskop ki- radi. Lupa - eng sodda tuzilgan kattalashtirib ko‘ rsatuvchi asbob bo ‘ lib, ikki tomoni qavariq linzadan iborat. Qo‘ l lupasi (10-rasm) buyumni 2 - 2 0 marotaba kattalashtirib ko‘ r- satadi. Tekshirilayotgan tirik organizm aniq ko‘ rinadigan b o ‘ lguncha lupa yaqinlashtiriladi va tekshirilayotgan obyektning tuzilishi o ‘ rganiladi. Masalan, tarvuz yoki pomidor b o ‘laklarini tekshirib, ularni yumaloq hujayralardan iboratligini lupa yordamida aniqlash mumkin. Mikroskop - kichik obyektlarni kattalashtirib ko‘ rsatuvchi labora- toriya jihozi hisoblanadi (11-rasm). Ko‘ rish nayi - tubusning yuqori qismida okulyar, pastki qismida obyektiv joylashgan. Ular kattalashti- ruvchi linzalarga ega. Shtativga tubus va buyum stolchasi biriktirilgan. Makrovint yordamida tubusni ko‘tarish yoki tushirish mumkin. Mikrovintni burash orqali o ’ rganilayotgan obyektning aniq tasviri hosil qilinadi. Buyum stolchasidagi teshik ostida ko‘zgu joylashgan. Ko‘zgu yoru g ‘ likni buyum oynasiga y o ‘ naltirib aniq tasvir hosil b o ‘lishiga yordam be- radi. Yorug'lik mikroskopi necha marta kattalashtirib ko‘ rsatishini aniqlash uchun 1 0 - r a s m . Qo1 lupasi. edurtm_uz 15 |