Biologiya 5 new indd
Yüklə 0,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Q e d u rtm _ u z
Respublika Ta'lim Markazi 3 7 -ra sm . Qirqquloq. 3 8 -ra sm . Kahrabo toshi. O‘simliklarning ko‘ payishi va tarqalishi sporali o ‘simliklarda spo- ra orqali, urug‘ li o ‘simliklarda esa urug‘ orqali amalga oshadi. Urug‘ li o ‘simliklar ochiq urug‘ li va yopiq urug‘ li o ‘simliklar bo‘ limini o ‘z ichiga oladi. O chiq u r u g ‘ li o ‘ sim lik la rg a archa, qarag‘ay, qoraqarag‘ay, sarv kabi o ‘simliklar kiradi. Ularning urug‘ i qubbada ochiq holda yetiladi. Ochiq urug‘ li o ‘simliklarda urug‘chi qubbada tuxum hujay ra, changchi qubbada chang donachasi yetiladi. Chang donachasi shamol yordamida tarqalgani uchun urug‘ lanish jarayonida suv ishtirok etishi shart emas. Shu y o ‘ l bilan urug‘ li o ‘simliklar suv kam sharoitda yashashga moslashgan. Ochiq urug‘ li o ‘simliklar poyasi shikastlansa, o ‘zini himoyalash uchun smola ajratadi. Suyuqlik ichiga tushib qolgan hasharot o ‘zgarmasdan saqlanadi. Smola yillar davomida qotib, kahrabo toshiga aylanadi (38-rasm). Bu tosh zargarlikda keng q o ‘ llaniladi. Ochiq urug‘ li o ‘simliklar bargidan bakteriyalarni o ‘ ldiruvchi m od da - fitonsid ajraladi. Shu sababli shifoxona va dam olish mas- kanlariga ko‘ plab ochiq urug‘ li o ‘simliklar ekiladi va nafas y o ‘ li kasalliklarini davolashda foydalaniladi. A rc h a - b o ‘yi 20 metrgacha yetadigan, barglari tangachaga aylangan ko‘ p yillik o ‘simlik (39-rasm). Juda sekin o ‘sadi, ming yil yashaydi. Barglari galma-galdan yangilanganligi sababli doimo yashil rangda. Kam suv b u g ‘ latish uchun tashqi tomondan mum bilan qoplangan. Urug‘ lari yordamida ko‘ payadi. Urug‘ lari qubba- 45 mevalarda yetiladi. Tabiiy holda to g ‘ larda o ‘rmon hosil qilib o ‘sadi. Mustahkam ildizlari bilan tuproqqa birikib, to g ‘ni yemirilishdan as- raydi. Manzarali o ‘simlik sifatida virgin archasi, sharq sauri, tuya archasi ko‘ plab ekiladi. Q a r a g ‘ ay - b o ‘yi 3 0 -4 0 m ga yetadigan y o ru g ‘sevar daraxt (40-rasm). Barglari ninasimon, uzunligi 5 - 7 sm. Q arag‘aynikiga o ‘xshash ninasimon bargga ega o ‘simliklar ninabargli o'sim liklar deyiladi. Qubbasi qattiq, y o g ‘ochsimon. Namlik yuqori b o ‘ lganda qubba tangachalari yopilib, u ru g ‘ ni himoya qiladi. Havo quruq b o ‘ lganda tangachalar ochilib, qanotchali mevalari shamolda uchib ketadi. Qulay sharoitga tushgan u ru g ‘dan yosh nihol ri- vojlanadi. Qarag‘ay archaga nisbatan tez o ‘ sadi. Poyasida smola b o ‘ lganligi sababli undan yasalgan qutilar mustahkam va pi- shiq b o ‘ ladi. Y og‘och poyasidan qurilishda, q o g ‘ oz tayyorlash da keng foydalaniladi. Ninabarglarida efir moylari va fitonsid m odda b o ‘ lgani uchun bodni davolashda, asabni tinchlantirishda q o ‘ llaniladi. Y opiq u r u g ‘ li o ‘ s im lik la r o ‘simliklar dunyosida eng yosh va keng tarqalgan organizmlar hisoblanadi. Yopiq u rug ‘ li o ‘simliklar- ning urug‘ i meva ichida, yopiq holda yetiladi. Ular gul hosil qilgani uchun gulli o'simliklar deb ham nomlanadi. Bu b o ‘ limga kiruvchi edurtm_uz 3 9 -ra sm . Archa daraxtining 4 0 -ra s m . Qarag‘ayning qubbali qubbali shoxi. shoxi. 46 |