Biologiya fakulteti genetika kafedrasi fan: genetika va genomika asoslari

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA TA’LIM VAZIRLIGI
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI
O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
BIOLOGIYA FAKULTETI
GENETIKA KAFEDRASI

FAN: GENETIKA VA GENOMIKA ASOSLARI

Kurs ishi


Mavzu: Molekulyar markerlarni farqlash va ularning turlari

Bajardi: Nuraliyeva Lobar

Tekshirdi: ___________________


Toshkent – 2021 yil

MUNDARIJA:
KIRISH……………………………………………………………………… 3
1-BOB. ADABIYOTLAR SHARHI …………………………………………..3

1. 
   DNK markerlarning tasnifi ……………………………………………....4
   
2. 
   Molekulyar markerlarning tasnifi ………………………………………..8
   
3. 
   Molekulyar markerlarning asosiy sinflari……………………..…………11
   

4. 
   Molekulyar markerlardan foydalanishning asosiy yo'nalishlari …………12
   
5. 
   Markerlar sifatida donlarning zaxira oqsillari …………………………...18
   
6. 
   Polimeraza zanjiri reaktsiyasi tushunchasi ……………………………....21
   

XULOSA………………………………………………………………………22
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI…………………………23


Kirish
Seleksiya yoki kartalashtirish loyihalari uchun DNK markerlar sinfining afzalliklariga e‘tibor qaratgan holda mos keluvchi DNK markerini tanlab olish zarur. Miqdoriy va sifat belgilarini kartalashtirish, belgilarni bir individdan ikkinchi individga integrassiya qilish, germoplazmani tahlil qilish kabi tadqiqotlar turli xil uslubiy yondashuvni (turli markerlar tizimi qo`llanilishini) talab etadi. Tadqiqot uchun bir nechta markerlar turlarining qo`llanilishi va ularning samara berishi ularning ikki hil xususiyati bilan baholanadi: birinchisi, markerning populyasiyadagi individlar o‗rtasidagi tafovutni namoyon qila olishi; ikkinchisi, genomdagi marker chastotasi (ya‘ni bitta reaksiyada marker tomonidan bir nechta lokus tahlil qilinishi mumkin). Bugungi kunda molekulyar markerlar texnologiyasi genomi murakkab hisoblanuvchi go`za va shunga o`xshash boshqa o`simliklar genetik haritalarini tuzishda asosiy usullardan hisoblanadi. Genetik haritalar tayyor sikvenslar bilan fizik haritalar tuzishda hamda genlarni pozitsion klonlashda muhim o`rin tutadi va natijada esa butun genom sikvens qilinadi. Go`za tetraploid (AADD) 2n = 4x = 52 xromosoma naboriga ega bo‗lib, gaploid genomining o`lchami tahminan 2200-3000 Mb (megabayt) va umumiy hisobda 5200 sM (santimorgan), o`rtacha bir santimorganga esa 400kb teng keluvchi 26 xromosomlarda joylashgan . Bunday ulkan genom uchun qidirilayotgan genga yaqin turuvchi markerlardan iborat bo`lgan xarita yaratishda ko`p miqdorda DNK markerlari talab etiladi. Bu esa har 1 sM ni qoplash uchun qariyib 3000 marker talab etadi . RFLP markerlari g`o`za genom DNK-markerlarini identifikatsiyalashda va polimorfizmni harakterlashda ―boshlang`ich nuqta bo`lgan. Reinisch 1994-yili 705 RFLP markerlaridan foydalanib G.hirsutum ―palmeri‖ hamda G.barbadense K101 liniyasi bilan turichi chatishtirish natijasida olingan 57 ta F2 avlod duragaylarida 41ta birikkanlik guruhini tashkil etuvchi harita yaratdi. 5 Shuningdek boshqa olimlar tomonidan ham RFLP markerlari yordamida bir nechta genetik haritalar yaratilgan. Bundan tashqari olimlar tomonidan g`o`zada Miqdoriy belgilar lokuslarini (MBL, ingl. QTL – Quantitative trait loci) kartalashtirish bo`yicha bir qator ilmiy tadqiqot ishlari olib borilgan. Bunday ishlarga tola chiqimi, sifati kabi muhim agronomik belgilar ustida olib borilgan ilmiy izlanishlar yaqqol misol bo`la oladi. AQSHlik olim Ulloa g`o`zaning NM2401 va TM1 liniyalarini chatishtirishdan olingan F2 avod duragaylari ustida olib borgan tadqiqotlari natijasida g`o`za genomining 1058sM masofasini qamrab oluvchi 28ta birikkanlik guruhini o`zida mujassam etgan genetik harita yaratdi. Mazkur haritada F3 avlod individlaridan olingan ma‘lumotlardan ham foydalanilgan va shu asosda haritada 7ta QTL topilgan. Shundan ikkitasi 7 va 25 birikkanlik guruhlarida joylashgan bo‗lib tola uzunligiga javob beruvchi QTLlar va ular ushbu belgining 19% variatsiyasini namoyon etgan. Ikkita QTL tola ingichkaligiga tegishli bo`lib 22% variatsiyani tashkil etgan bo`lsa bor yo`gi bittagina QTL tola mustahkamligiga birikkan qariyib 6% variatsiyani tashkil qilganligi aniqlangan . Xitoylik tadqiqotchilar tomonidan ham tola sifati va pishiqligi belgilariga birikkan QTL topish maqsadida ilmiy izlanishlar olib borilgan . Genetik tahlillar va molekulyar kartalashtirishga asoslanib tola sifati ancha yuqori bo`lgan 7235 Upland (Gossypium hirsutum L.) germoplazma liniyasida asosiy tola pishiqligiga birikkan QTL aniqlangan. Ushbu tadqiqot ishlarida olib borilgan ilmiy izlanishlar natijalariga ko`ra QTL lokuslari bilan birikkan ikkita SSR va oltita RAPD markerlari topilgan.
Molekulyar markerlarning roli katta ahamiyatga ega. Ularning yordami bilan inson genomining batafsil molekulyar xaritalari va organizmlarning o'sishi va rivojlanishini, morfologik xususiyatlarini, kasalliklarga chidamliligini va boshqa xususiyatlarini aniqlaydigan eng muhim genlarni qo'llaydigan o'nlab o'simlik va hayvon turlari yaratilgan. Molekulyar markerlar filogenetik tadqiqotlarda aholi genetikasi, qiyosiy genetika va genomikada keng qo'llaniladi.Molekulyar markerlar tufayli tibbiy diagnostika imkoniyatlari kengaymoqda, hayvon turlarini va o'simlik navlarini pasportlashtirishning yangi aniqroq usullari paydo bo'ladi. Molekulyar markerlardan foydalanish tanlov jarayonini sezilarli darajada tezlashtiradi. Ushbu mavzuni o'rganish uchun quyidagilarni ko'rib chiqamiz:
- molekulyar markerlarni tasniflash;
- ulardan foydalanishning asosiy yo'nalishlari;
- DNK markerlaridan foydalanishga asoslangan selektsiya usullari.