Biologiya oqitiw metodikasi” bakalavr ta’lim bag’dari 2-kurs talabasi Berdimuratova Miyhannin’ Zoologiya pa’ninnen kurs jumisi mazmuni Kirisiw

O’ZBEKISTAN RESPUBLIKASI JOQARI HA’M ARNAWLI BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI AJINIYAZ ATINDAG’I NO’KIS MAMLEKETLIK PEAGOGIKALIQ INSTITUTI


TABIIY PA’NLER FAKULTETI
ZOOLOGIYA , ADAM MORFOFIZIOLOGIYASI HA’M ONI OQITIW METODIKASI KAFEDRASI
“Biologiya oqitiw metodikasi” bakalavr ta’lim bag’dari
2-kurs talabasi Berdimuratova Miyhannin’


Zoologiya pa’ninnen


KURS JUMISI


Mazmuni
Kirisiw

1. 
   MARJAN PALIPLARININ’ KELIP SHIG’IWI…………………………………..3
   
   1. 
      Marjan polipleri; duzilisi………….…..3
      
   2. 
      Marjan paliplerdin’ tirishiligi…………10
      
   3. 
      Marjan paliplerdin’ ko’beyiw jollari….16
      
2. 
   MARJAN PALIPLERI. CORAL PALIP POST MARJAN PALIPLERI……………………...19
   
   1. 
      Marjan paliplerdin’ ximiyaliq qa’siyeti ha’m qurami……………………………………..19
      
   2. 
      Marjan paliplardin’ tu’rleri………………..21
      
   3. 
      Coral polipleri klasinin’ wakilleri…………26
      

Juwmaqlaw………………………………….29
Paydalang’an a’deniyatlar………………….31

1. 
   MARJAN PALIPLARININ’ KELIP SHIG’IWI
   

1. 
   Marjan polipleri; duzilisi
   

Marjan poliplari (lot. Anthozoa) — teńiz omırtqasızları gruppaına tiyisli. Koloniya hám soliter bentik organizmler. Marjan poliplarining kóp túrleri kalkerli skeletga iye hám rif qáliplesiwinde qatnasadı. Olar menen bir qatarda, bul klasqa skeletlari beloktan (gorgoniyaliklar, qara mercanlar), sonıń menen birge, qattı skeletdan (anemonlar) tolıq juda bolǵan kóplegen wákiller kiredi. 6 mıńǵa jaqın túrleri bar. Antozoa atı sózbe-sóz awdarmada haywan - gúl degen mánisti ańlatadı, bir tárepden, bul gruppanıń zoologik tábiyaatın belgileydi, basqa tárepden, olardıń tábiyaatın kórsetedi. tashqi kórinis. Olar shınında da gullerge uqsaydı : kóp reńli, gúldiń japıraǵılarǵa uqsas háreketleniwshi tentacles hám olardıń kóbisi úlkenligi tárepinen júdá tásirli. Basqaları diametri 60 sm ge shekem hám bálentligi bir metrge shekem. Sol qatarda ; usınıń menen birge akvarium balıqlari va ósimlikler, marjan poliplari akvariumlarda saqlanadı. Birpara túrlerdiń skeletlari (marjan) zergerlik buyımlarında isletiledi. Marjan riflari 23 million jıl aldın jaratılǵan. Bul sonı kórsetedi, poliplar ap-alıs waqıt aldın payda bolǵan.

Marjan poliplari tiykarınan tropik teńizlerde sayız tereńlikte jasaydı. Kolonial mercan poliplarining ayriqsha ózgesheligi kalkerli yamasa tasqınǵa ketken skeletning bar ekenligi bolıp tabıladı. Hák skeletlari tapildi poliplari marjan riflarini payda etedi. Birden-bir marjan poliplarida bunday skelet joq, olar tómengi bólim boylap háreketlana aladı, bentosga qazib alınadı hám hátte azmaz egilib suzadi.
Marjan polipining skelet strukturaları ektoderma yamasa mesogleyning tómengi bólimlerinde payda boladı. Nátiyjede, koloniyaning bólek shaxsları ulıwma skeletda tereńshege otırıwǵan. Poliplar arasındaǵı baylanıs marjan maydanında tiri toqıma qatlamı sebepli júzege keledi.
Marjanlar teńizde jasaydı ; olar háreketsiz hám sırtqı kórinisinde ósimliklerdiń shaqlarına uqsaydı. Biraq, bul ele da ósimlikler emes: mercanning hár bir putaqsı eń kishi haywanlar, mercan poliplari klasteri bolıp tabıladı. Bunday klasterler koloniyalar dep ataladı. Hár bir polip óz átirapında qorǵaw kalkerli qabıq payda etedi. Jańa polip tuwılǵanda, ol aldınǵısına jabıwadı hám jańa qabıq qurıwdı baslaydı - marjan sonday " ósedi". Marjandıń " ósiwi" qolay sharayatlarda jılına shama menen 1 sm. Marjanlardıń úlken toplanıwı marjan riflari dep atalatuǵın zatlardı payda etedi. Marjan poliplari suw temperaturası 20 ° C den tómen bolmaǵan jıllı tropik teńizlerde hám 20 metrden kóp bolmaǵan tereńlikte, olar azıqlanatuǵın aǵıl-tegil plankton sharayatında jasaydı. Ádetde kúndiz poliplar qisqaradı, keshesi bolsa shatırların cho'zadi hám tuwrılaydı, olardıń járdemi menen olar hár qıylı mayda haywanlardı tutadılar. Úlken birden-bir poliplar salıstırǵanda úlken haywanlardı tutıwǵa ılayıq : balıq, teńiz shayanılar. Marjan poliplarining birpara túrleri ózleriniń mezoglealarida jasaytuǵınlıq avtotrof protozoyalar (bir kletkalı suw ósimligi) menen simbiozda jasaydı. Uzınlamasına hám kese muskullardı payda etiwshi bulshıq et kletkaları bar.
Awız diskında tıǵız pleksus payda etiwshi nerv sisteması bar. Marjanlar ádetde kóplegen kishi poliplarning óliminen keyin qalǵan koloniyaning skeleti dep ataladı. Kóplegen marjan poliplari rif qurıwshılar bolıp tabıladı. Skelet ektoderma tárepinen payda etińan sırtqı yamasa mezogleada payda bolǵan ishki bolıwı múmkin. Ishek boslig'ida tolıq bolmaǵan radial septa ámeldegi (segizta yamasa altınan kóp). Boslıqta radial emes, bálki óz-ara simmetriya bar. Awızdıń ashılıwı kóplegen jikler menen oralǵan. Kolonial sırtqı kórinisler plankton menen azıqlanadı (teńiz shayanımonlar hám basqa artropodlar). Teńiz anemonlari sıyaqlı birden-bir marjan poliplari iri haywanlar (azıq, teńiz shayanımonlar) menen azıqlanadı. Qaǵıyda jol menende, poliplar onıń maydanında kórinetuǵın mercan ústindegi chashka formasındaǵı tereńliklerdi iyeleydi. Bul poliplarning forması ústinli bolıp, kóbinese shıńında disk ámeldegi bolıp, odan shatırlardıń qırları shıǵadı. Poliplar pútkil koloniya ushın ulıwma bolǵan skeletga qo'zg'almas halda ornatıladı jáne onı qoplaydigan tiri membrana, geyde bolsa hák tasqa ótetuǵın naychalar menen óz-ara baylanısqan.
Skelet poliplarning sırtqı epiteliyasi hám tiykarınan olardıń hasası (tagligi) tárepinen shiǵarıladı, sol sebepli marjan dúzilisi maydanında tiri shaxslar qaladı jáne bulardıń barlıǵı turaqlı túrde ósip baradı. Onıń qáliplesiwinde qatnasatuǵın poliplar sanı da olardıń jınısız kóbeyiwi (urıqlanıwı ) arqalı turaqlı túrde kóbeyip baradı. Kóplegen segiz nurli poliplarda skelet kem rawajlanǵan bolıp, onıń ornın asqazan boslig'ini suw menen toltırıw menen támiyinlengen gidroskelet iyeleydi. Marjanlar da jınıslıq jol menen kóbeyip, mayda erkin júziwshi lichinkalarni payda etedi, olar oxir-aqıbet tubiga jaylasadı hám payda boladı.jańa koloniyalarga. Poliplar ádetde eki qabatlı boladı. Spermatozoidlar jınıslıq bóz diywalındaǵı jarılıwlar arqalı as qazan boslig'iga, keyininen tısqarına shıǵıp, awız arqalı hayaldıń boslig'iga kiredi. Urıwlanǵan máyekler septumning mezogleasida bir muncha waqıt rawajlanadı. Kóplegen marjan poliplarida rawajlanıw metamorfozsiz dawam etedi hám lichinka payda bolmaydı.
Ullı tosıq rifining marjanlarında ótkerilgen bir qatar tájiriybelerde marjanlardıń ólimin qozǵawtıwshı tándar mexanizmi anıqlandi. Olardıń ólimi suw hám shógindindegi organikalıq elementlar muǵdarınıń kóbeyiwi menen baslanadı hám mikroblar bul processlerdiń dáldalshısı bolıp tabıladı. Organikalıq elementlarǵa bay ortalıq mikroblardıń tez kóbeyiwi ushın jaqsı tiykar bolıp xızmet etedi, nátiyjede kislorod muǵdarı hám ortalıqtıń pH dárejesi pasayadi. Bul kombinatsiya mercanlar ushın ólimli. Ólik toqımalardı substrat retinde isletip, sulfatni kemeytiwdiń tezleniwi tek mercanlarning ólimin tezlestiredi.
Olar tómendegi ayrıqshalıqlarǵa iye:katta ólshemler; kemnen-kem jaǵdaylarda jalǵız, kóbinese koloniya formaları ; ıssı tropik teńizlerde jasaw, temperatura 20 S 0 den tómen emes, tereńlik úlken emes; kóplegen túrler jaqsı rawajlanǵan skeletga iye (shaqlı yamasa kalkerli), skelet sırtqı bolıwı múmkin, ektoderma tárepinen payda etińan yamasa ishki, mezogleada payda bolǵan ; as qazan boslig'i bólindiler - septalar menen kameralarǵa bólinedi. As qazan boslig'iga suw aǵımın támiyinleytuǵın sifonogliflar - bayraqlı yivli ektodermal farenks ámeldegi; endodermada jınıslıq bóz payda boladı ; uzınlamasına hám kese muskullardı payda etiwshi bulshıq et kletkaları ámeldegi; nerv sisteması awız diskında tıǵız pleksus payda etedi; nur simmetriyası buzılǵan hám eki nurli yamasa óz-ara simmetriyaǵa ótiw ámeldegi; awız segizta shatır (segiz qurallı ) yamasa kóp altı tentacles (altı qurallı marjan) menen oralǵan. Kóbeyiw jınısız hám jınıslıq bolıp tabıladı. metamorfoz menen rawajlanıw. Lichinka - planula. Áwladlar almasinuvi joq.
Marjan poliplarining azıqlanıwı túrme-túr bolıp tabıladı. Kópshilik plankton menen azıqlanadı yamasa mayda haywanlardı shatırları menen uslaydı. Úlken bir poliplar - anemonlar iri haywanlardı : balıq, teńiz shayanılardı tutıwǵa ılayıq. Birpara túrleri bir kletkalı suw ósimligi menen simbiozda jasaydı. Anemonlar jırtqıshlar bolıp tabıladı. Balıq, kerevit, teńiz shayanılar olardıń árman etilgen oljası bolıp tabıladı. Anemonlar onı shatırları menen uslaydı hám tezlik penen júzlegen uwlı zatlı " oqlar" onı shotdi. Qısqa qattı tınıshsızlanıw - hám endi teńiz anemoni oljanı shatırları menen awızına tartıp, farenksni awızından shıǵaradı. Ol tutılǵan haywandı qoplaydi, keyin ol farenks menen birge teńiz anemoni ishinde joǵaladı. Akvariumlardaǵı turmıstan teńiz anemonlari kúshli " salmaq joǵatdi": olar on ret salmaq joǵatdılar! Biraq olar taǵı awqat usınıwları menenoq, olar qızıǵıwshılıq menen onı yuta basladılar hám demde " tiklendilar". Bir neshe kúnden keyin teńiz anemonining sonsha waqıt dawamında ruwza tutqanına ıseniw qıyın edi.
Anemonning ıshteyi payda bolǵanda, olar hámme zattı, hátte olar ushın jeyilbeytuǵın hám qáwipli bolǵan zatlardı da yutib jiberiwedi. Bir teńiz anemoni " och" úlken qabıqtı yutib jiberdi. Lavabo onıń " qornida" boylap turdi jáne onı eki ǵalıchaga, joqarı hám tómengi bólekke to'sib qoydı. Awızdan azıq-túlik denediń tómengi bólegine tushmadi. Olar teńiz anemoni o'ladi dep oylawǵan. Biraq ol shıǵıw jolin taptı : teńiz anemonining tagida, bul " teńiz guli" tas ústinde otırǵan orında, tishsiz tóbeog'ini jańa awız ashtı. Tez arada onıń átirapında tentacles ósip shıqtı hám teńiz anemoni eki awız hám eki as qazandıń baxıtlı iyesine aylandı. Koloniya poliplari olar quraytuǵın koloniyaning " ómir ushın mahkumlari" bolıp tabıladı. Odan ajralıp, ózbetinshe háreket etiwlerine ruxsat berilmaydi. Biraq anemonlar, taglikni siqib, ashıp, tómengi boylap sudralib jurediler. Tez emes, lekin olar emaklaydilar, olar lavaboga, tas yamasa tómengi bóleginde jatqan basqa zatlarǵa kóteriliwleri múmkin. Anemonlar suwda erigen kislorodtı awi’zleri arqalı haydab nápes aladılar : suw anemonlarga sańlaqǵa uqsas awız múyeshlerinen, keyin basıp bolsa jarıqtıń orta bóleginen kiredi. Anemonlar suwdı etarlicha jaqsı kóredilar yuqori shorlanıw. Neapol qasındaǵı Orta er teńizinde teńiz anemonlarining 50 ge jaqın túri ámeldegi bolıp, bul erda suwdaǵı duzlar 3, 7% ni quraydı, Qara teńizde suwdiń shorlıǵı olardıń yarımına teń bolǵan teńiz anemonlarining tek 4 túri ámeldegi hám Azov teńizinde (tolıq kebirlengen teńiz) - tek 1 tur.
Coral poliplarining dene forması cilindrga uqsaydı. Diywalda ush top ajralıp turadı : ekto-, mezo-, endoderma. ektoderma qoplama qatlamın payda etedi, kóbinese kalkerli dúzılıwǵa iye bolıp, organizmdiń óliminen keyin, polip ormanın payda etedi. mezoderma- Bul polipning barlıq boslıqlarında jaylasqan jelga uqsas element bolıp tabıladı. Bólimler járdeminde ishki mákan kameralarǵa bólinedi. Bólmeler sanı tentacles sanına teń. Joqarı polyus awız tesigi menen ańlatpalanadı, ol jaqtı reńli tentekler menen oralǵan (sol sebepli). uzoq vaqt ular ósimlikler esaplanǵan ). Tómengi uchida taglikka qosımsha retinde xızmet etiwshi taglik jaylasqan. Awız as qazan boslig'i menen uzın nay (farenks) arqalı baylanısadı, ol keń tegislengen jarıq formasında usınıs etiledi. Onıń úshlerinde turaqlı háreketleniwshi uzın Kiprikchalar jaylasqan. Sonday etip, polipning boslig'ida Corallarning turmıslıq iskerligi ushın zárúr bolǵan suw turaqlı túrde aylanadı. Bul erga kislorod hám azıq-túlik kiredi hám metabolik processlerden keyin karbonat angidrid hám awqat as sińiriw qılıw ónimleri shiǵarıladı.
Olar háreketsiz turmıs tárizin júrgizedi, substratga jabıwadı, ósimliktiń shaqları sıyaqlı dallanadi. Hár bir filial koloniyani quraytuǵın kishi poliplardan ibarat. Jańa payda bolǵan shaxslar aldınǵılarına biriktiriladi, sol sebepli olardıń ósiwi ámelge asıriladı, bir jıl dawamında ósiwdiń ósiwi 1 sm ni quraydı. Marjan poliplarining dızbek ósiwi riflarni payda etedi. Qorǵaw ushın marjan poliplari qichitqi kletkaları bolǵan arnawlı ipga uqsas organlar menen úskenelestirilgen, qáwipli agent jaqınlashganda, olar awız tesiginen tısqarına taslanadı. Marjan poliplarining bóliniwi jınıslıq hám aseksual (tóbeurcuklanma) bolıwı múmkin.. Jańa shaxslar payda bolǵanda, olar bir muncha waqıt suwda erkin júziwedi, lekin tez arada olar substrat tawıp, oǵan jabıwadı hám rawajlanıwdı baslaydı. 6 hám 8 nurli marjan poliplarining salıstırıwiy morfofiziologik qásiyetleri. Poliplarning denesi cilindrsimon. Birden-bir poliplar tagliklari menen substratga, dene degi koloniya koloniyalari bolsa koenosarkaga biriktiriladi. Polipning awız polisinde mudami ishi bos tentekler menen oralǵan awız bar (96 -súwret). Shatırlar sanına kóre, marjan poliplarining kishi klassların ajıratıw ańsat: 8 nurlilar mudamı segizta shatırǵa iye hám olar pinnate, lateral o'simtalari menen, 6 nurli shatırlar bolsa tegis hám olardıń sanı oltiga ko'payadi.
As qazan boslig'i quramalı. Awız boslig'i buklangan ektodermal qatlamlı bir tárepleme tegislengen farenksga júrgizedi. Octocorallia faringeal jarıqtıń bir uchida jaylasqan sifonoglif- kirpıksimon epiteliy menen oralǵan truba. Hexacorallia eki sifonoglifga iye - faringeal jarıqtıń eki múyeshinde. Sifonogliflar as qazan boslig'i arqalı suw aǵımın támiyinleydi. Jarıqsimon farenks hám 1-2 sifonoglifning bar ekenligi poliplarning radial simmetriyasın buzadı hám sol sebepli 8 nurli poliplarda tek bir, 6 nurli poliplarda bolsa tek eki simmetriya tegisligi sızılıwı múmkin. Farenks as qazan boslig'iga júrgizedi, ol bólinedi
Anemonlarda tiykarınan skeletlari bolmaǵan úlken polip formaları bar. Olar kóbinese jaqtı rangga iye hám teńiz anemonlari dep ataladı. Olar cilindrsimon formaǵa iye, ortasha bálentligi 4-5 sm ge shekem hám qalıńlıǵı 2-3 sm ge shekem bolǵan awız diskları yamasa orayda cho'zinchoq jarıq formasında awız bolǵan peristomga iye. Awız átirapında hám magistralning shetleri boylap gruppalarda jaylasqan tentekler bar. Hár bir gruppa ishki sheńberdi quraytuǵın shatırlar arasındaǵı boslıqlar bolǵanı sıyaqlı kóplegen tenteklerdi óz ishine aladı, yaǵnıy. hár bir boslıqtı keyingi gruppadan tentacles iyeleydi. Birinshi hám ekinshi dóńgeleklerdiń hár biri 6 tentacles, úshinshisi - 12, tórtinshisi - 24, besinshisi - 48, yaǵnıy. sanı izbe-iz eki ese artadı. Sheńber sanı birdan altı, segiz, on yamasa odan ko'pgacha ózgeredi. Anemon hár qıylı sırtqı kórinislerge iye - pomidor, gúl, paporotnik japıraqları. As qazan boslig'i quramalı. Awız boslig'i buklangan ektodermal qatlamlı bir tárepleme tegislengen farenksga júrgizedi. Hexacorallia faringeal jarıqtıń eki múyeshinde eki sifonoglifga iye. Sifonogliflar as qazan boslig'i arqalı suw aǵımın támiyinleydi. Jarıqsimon farenks hám eki sifonoglifning bar ekenligi radial simmetriyanı buzadı hám sol sebepli teńiz anemonlari tek eki simmetriya tegisligine iye. Farenks as qazan boslig'iga júrgizedi, ol radial tosıqlar - septalar menen bólinedi.
Septa - endodermaning lateral búrmeleri bolıp, hár bir búrme uyqas túrde endodermaning eki qatlamınan ibarat bolıp, olar arasında bulshıq et kletkaları jaylasqan mezoglea bar. Perdeler bos qırı menen farenksga jabıwadı hám farenks astında yopilmaydi hám as qazandı payda etedi. Perdelerdiń shetleri qalıńlasqan, gofrirovka etilgen, qichitqi hám awqat as sińiriw qılıw kletkaları menen o'tirib, tutqısh sabaqların payda etedi. Olardıń erkin úshleri háreketler dep ataladı. Ekstraktsiya fermentler tásirinde as sińiriw etiledi. Hexacorallia kóplegen septalarga iye, keminde on eki. Yo'naltiruvchi kameralardaǵı bulshıq et dizbeleri tısqarına búriladi hám farenks forması hám eki sifonoglif menen belgilenetuǵın eki nurli simmetriyanı buzmaydi. Anemonlarda skelet joq.

2.