Biologiya oqitiw metodikasi” bakalavr ta’lim bag’dari 2-kurs talabasi Berdimuratova Miyhannin’ Zoologiya pa’ninnen kurs jumisi mazmuni Kirisiw

AWLAW JAYLARI
Barlıq tropik hám subsidiyalarda ushraydı tropik teńizler va sonıń menen birge, mAtadil zonanıń birpara aymaqlarında. Riflar kontinentlerdiń ıssılaw arqa bóleginde payda boladı
Marjanlar júdá názik haywanlar bolıp tabıladı, sol sebepli olar kóbinese tómengi boylap súyrep juretuǵın kemelerdiń láńgerleri tárepinen joq etiledi. Búgingi kunga shekem 5000 ge jaqın marjan túrleri málim. Olar terek, puta, ǵalı, top hám basqalarǵa uqsaydı. Anemonlarning shatırları arasında suzayotgan masqarapazlar suwdı háreketke keltiredi jáne bul kislorodtı alıp keledi hám anemonlarning dem alıwına járdem beredi. Bunnan tısqarı, suw aǵımı menen kishi azıq-túlik de kiredi. Úlken teńiz anemonlari yamasa teńiz anemonlarining simbiozi júdá qızıq, hám kishi jaqtı reńli. masxaraboz balıq. Aktiniya jırtqısh esaplanadı. Anemonlarning shatırlarına jaqın bolǵan balıqlar onıń qichitqi kletkalarınıń uwlı zatınan tásirlenedi. hám masqarapazlar olar arasında júdá xotirjam júziwedi hám anemonlarning shatırlarınan jıynap alǵan awqat qaldıqların eyishadi. Kórinip turıptı, olda, masqarapaz uwlı zat tásirinen denesin qoplagan shilimshiq menen qorǵawlanǵan. Teńiz anemoni, óz gezeginde, masqarapaz alǵan awqattıń qaldıqların " eydi", sebebi ol oljanı ustap, onı qawipsiz jayǵa, yaǵnıy teńiz anemoniga alıp keledi. Teńiz anemonining uwlı zatlı shatırları masqarapaz balıqlarni qawipsiz jasırınıw jayı menen támiyinleydi. Onıń qorǵawı astında ol anemonning tiyine máyek qóyadı hám geyde onıń shatırlarına ishqalanadi.
Poliplar teńiz suwın toqtatilgan organikalıq bóleklerden tazalawda úlken rol oynaydı. Birpara mámleketlerde marjan hák tasları qurılısda qollanıladı. Bólek túrler marjonlar túrli bezewler ushın material retinde júdá qadrlanadı. Sol sebepli birpara marjanlar joq bolıp ketiw Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde edi hám házirde brakonerlardan ıqtıyatlı qorǵawǵa mútáj. Marjan poliplari rif payda etiwshi tiykarǵı organizmler bolıp tabıladı. Marjan poliplari klasınıń wákilleri teńiz tubida jasaytuǵınlıq omırtqasız organizmler bolıp tabıladı. Tiykarınan, kolonizator organizmler, geyde jalǵız, polipoid qáliplesedi. Marjan poliplari ishek haywanlarınıń túrine kiredi, olar tómendegi klasslardı óz ishine aladı : gidroid, skifoid hám marjan poliplari (eń úlken gruppa ). Ekinshisi kishi klasslarǵa bólinedi: segiz nurli hám altı nurli. Birinshisi (segiz nurli) segizta shatırlı (qızıl mercan, teńiz qálemi, kók mercan) kolonizatorlardı óz ishine aladı. Ekinshi taypa daǵı poliplar (altı nurli) kóbinese jalǵız, altı tentacles (anemonlar, qara mercanlar).
Búgingi kúnde túrli ıqlım zonalarında shor suw háwizlerinde jasaytuǵınlıq marjan poliplarining 6000 ge jaqın túrleri bar. Kópshilik menen qamarlarda ushraydı issiq ıqlım (suw temperaturasınıń ózgeriwi shama menen 18-22 dáreje), eger olar azıq-túlik - plankton menen támiyinlengen bolsa, olar teńizdiń sezilerli tereńliginde jaylasqan bolıwı múmkin.
Altı múyeshtegi marjanlar kishi klası
Altı múyeshtegi marjanlardıń awız salasında tentekleri bar, olardıń sanı oltiga teń yamasa kóbeytiriledi. Kópshilik kalkerli skelet dúzilisine iye yamasa organikalıq.
Altı múyeshtegi marjanlar otryadlari
- jalǵız skelet poliplari, jaqtı reńli, bulshıq et tagligi járdeminde teńiz tubi boylap aste háreketlenedi. Olar germit teńiz shayanıları menen simbioz payda eta aladılar, bul bolsa uzaq aralıqlardı engib ótiwge járdem beredi, óz gezeginde, teńiz anemonlari olardı qichitqi kletkaları menen qorǵaw etedi. wákilleri: anemon telia, anemon metridium.
Gúrish. 98. Segiz nurli hám altı nurli poliplar (A - Xikson boyınsha, B - Hyman boyınsha ): 1 - farenks, 2 - faringeal boslıq, 3 - sifonoglif, 4 - juwan qarın jóneltiriwshi kamera, 5 - septum arqalı kese kesmalar, 6 - perdediń bulshıq et roligi, 7 - dorsal jóneltiriwshi kamera, 8 - birinshi tártipli tosıqlar arasındaǵı ishki kameralar, 9 - ekilemshi tosıqlar arasındaǵı ishki kameralar, 10 - aralıq kameralar, 11 - ektoderma, 12 - endoderma, mezogley qoraygan.
Radial bólimler - septalar. Septa - endodermaning lateral búrmeleri bolıp, olardıń hár biri uyqas túrde eki endoderma qatlamınan ibarat bolıp, olar arasında bulshıq et kletkaları jaylasqan mezoglea bar. Perdeler bos qırı menen farenksga jabıwadı hám farenks astında yopilmaydi hám as qazandı payda etedi. Perdelerdiń shetleri qalıńlasqan, gofrirovka etilgen, qichitqi hám awqat as sińiriw qılıw kletkaları menen o'tirib, tutqısh sabaqların payda etedi. Olardıń erkin úshleri háreketler dep ataladı. Polipning as qazanına kirgen olja tutqısh sabaqları menen bekkem oralǵan, óltirilgen hám az-azdan tásirinde as sińiriw etiledi. ovqat as sińiriw qılıw fermentleri. Septa bar ekenligi poliplarda awqat as sińiriw qılıw maydanın asıradı. Eki kishi klassta septalarning sanı hám olardıń jaylasıwı hár túrlı (98-súwret).
Oktokoralliyada bulshıq et shemirshekleri bolǵan segizta tosıq bar. Tegislengen alqımdıń eki múyeshinen shozılǵan jup perdeler jóneltiriwshi kameralar dep ataladı. Birden-bir sifonoglifga keri jaylasqan jóneltiriwshi kamera onıń perdesindegi bulshıq et shemirshekleri tereńligin búrilganligi menen parıq etedi. Bul bólme shártli túrde " ventral" dep ataladı. Keri " dorsal" kameranıń septalarida dizbeler kameradan tısqarına qaraydı. Sonday etip, oktokorallia septumidagi bulshıq et dizbeleri jaylasıwı da radial simmetriyanı buzadı.
Hexacoralha júdá kóp septalarga iye, keminde 12 hám olardıń sanı oltiga ko'payadi. Yo'naltiruvchi kameralardaǵı bulshıq et dizbeleri tısqarına búriladi hám farenks hám eki nurning forması menen belgilenetuǵın eki nurli simmetriyanı buzmaydi.
sifonogliflar. 6 nurli poliplarda septa az-azdan qáliplesedi. Daslep, farenksga jabıwǵan altı jup birinshi tártipli septalar bar. Hár bir juftning perdesi arasında tiykarǵı kameralar, olar arasında bolsa - aralıq bolıp, olarda qosımsha ekinshi tártipli perdeler jupi payda boladı hám taǵı basqa (98-súwret).
Marjan poliplarining azıqlanıwı túrme-túr bolıp tabıladı. Kópshilik plankton menen azıqlanadı yamasa mayda haywanlardı shatırları menen uslaydı. Úlken birden-bir poliplar - Anemonlar (Actinia) iri haywanlardı : balıq, teńiz shayanılardı tutıwǵa ılayıq. Al, ishinde yaqin waqıtlar ma'lum bolıwısha, marjan poliplarining ayırım túrleri ózleriniń mezoglealarida jasaytuǵınlıq bir kletkalı suw ósimligi menen simbioz sebepli jasaydı.
Tiykarınan biriktirilgen turmıs tárizin júrgizetuǵın mercan poliplari ushın skeletning bar ekenligi xarakterli bolıp tabıladı, bul túrli kishi klaslarda túrlishe qáliplesedi.
8-nurli poliplarda skelet ishki bolıp, mezogleada payda boladı, ol shaqlı yamasa kalkerli bolıwı múmkin. Skelet elementleri (99 -súwret) skleroblast kletkalarında payda boladı. Skelet iyneleri bir-biri menen qosılıp yamasa shaqlı element menen qosılıp, koloniya skeletini payda etedi. Mısalı, ullı marjanda (Corallium rubrum) koloniyaning skelet denesi kalkerli, biynápshe gúli rangga iye. Joqarıdan koloniya shoxchasi ektoderma menen oralǵan. Ishki skelet koloniyaning barlıq aǵzaların baylanıstıratuǵın endodermal kanallar tarmaǵı menen ótedi. 6 nurli poliplarda skelet sırtqı bolıp, ektoderma tárepinen shiǵarıladı, kemrek ishki yamasa joq. Jas polip átirapındaǵı sırtqı skeletning ósiwi taglikning birinshi bolıp ósetuǵın jayınnan kelip shıǵadı, bul erda plantar plastinka payda boladı hám ol jaǵdayda kalkerli tosıqlar - skleroseptlar payda boladı, keyininen kishkene kese - teka payda bolıp, onı qorǵaw etedi.pútkil polipni tentacles dárejesine shekem. Skelet kóbinese joqarıdan teri búrmeleri menen to'lib-toshgan hám ishki bolǵan sıyaqlı tásirler qaldıradi.
Skeletsiz poliplar ámeldegi, mısalı, teńiz anemonlari. Kóplegen 8 nurli poliplarda skelet jaman rawajlanǵan jáne onıń ornın gidroskelet - as qazan boslig'ini suw menen toltırıw menen támiyinlengen koloniyaning turgori iyeleydi.