Biotexnologiya asoslari

in vitro
sharoitida kallusogenezga imkoniyatlari (qobiliyatlari) borligi 
xabar qilingan. 1960 yillarda Mates degan olim birinchi marta 
OSIN
daraxti regenerantini olishga 
erishgan va uni tuproqqa ekishgacha etkazgan. Nina bargli o’simliklarni 
in vitro
sharotida o’stirish 
uzoq vaqt tajriba sifatida ishlatilib kelindi. Bu o’simlikdan ajratib olingan yuvenil ayniqsa, katta 
yoshli to’qimalarni o’sishida o’ziga xos qiyinchiliklar borligi bilan bog’liq 
Ma’lumki, yog’och hosil qiluvchi daraxtlar, ayniqsa igna bargli o’simliklar juda ham sekin 
o’sadilar, qiyin tomir oladilar, juda ko’p miqdorda ikkilamchi birikmalar (fenollar, terpenlar va 
boshqa moddalar) saqlaydilar, bu moddalar esa alohida ajratib olingan to’qimalarda fenolaza 
fermentlari ta’sirida oksidlanadilar.
O’z navbatida fenollarni oksidlangan mahsulotlari odatda hujayrani o’sishini va bo’linishini 
ingibirlaydilar, bu esa birlamchi eksplentlarni nobud bo’lishiga yoki yog’ochli o’simliklar 
to’qimasini regenerasiya imkoniyatlarini pasayishiga va yoshi ulg’aygan sari sekin butunlay 
yo’qolishiga olib keladi. Ammo, qanchalik qiyin bo’lishiga qaramasdan olimlar izlanish manbai 
sifatida tez-tez yog’ochli o’simliklarni to’qima va organlaridan foydlanib kelmoqdalar.
Hozirgi vaqtga kelib, 
in vitro
sharoitida ko’paytirilgan yog’ochli o’simliklar soni 40 oilaga 
mansub bo’lgan 250 turdan oshib ketgan (kashtan, dub, qayin, zarang, tog’ teragi, tolni tog’ teragi 
bilan gibridi, sosna, archa va x.k.). 
O’simliklarni klonal mikroko’paytirishni usullari va bosqichlari
Klonal mikroko’paytirish jarayonini 4 ga bosqichga bo’lish mumkin:
¾
birinchi – donor o’simlikni tanlash, eksplantlarni ajratish va yaxshi o’sadigan steril 
kultura olish;
¾
ikkinchi – mikroko’paytirishni o’zi, bunda meriklonlarni eng ko’p (maksimal) miqdorini 
olishga erishiladi;
¾
uchinchi – ko’paytirilgan navdani ildiz olishi va ularni tuproq sharoitiga moslashtirish, 
kerak bo’lganda regenerant – o’simliklarni sovuq xaroratda (
+
2
0
, 
+
10
0
) saqlash; 
¾
to’rtinchi – o’simlikni issiqxona sharoitida o’stirish va ularni maydonga chiqarib ekish 
yoki sotishga tayyorlash
 
(3.8-rasm).

Klonal mikroko’paytirishni ko’p usullari ma’lum. Ko’plab mualliflar eksplantlarni o’stirishga 
sharoitni morfogenez jarayoniga ta’sirini o’rgana borib, o’stirish sharoitini o’zgarishiga har xil 
mofogenetik reaksiya bo’lishini kuzatganlar, bu esa klonal mikroko’paytirish metodlarini yangi 
klassifikasiyasini yaratishiga olib keldi.
 
Ilmiy adabiyotlardan ma’lum bo’lgan, o’simliklarni mikroko’pytirish uslublari asosida, bu 
jarayonni quyidagi yo’llar bilan amalga oshirish mumkin:
¾
o’simlikda bor bo’lgan meristemalarni rivojlanishini jadallashtirish (poya apeksi, 
poyani kurtaklari); 
¾
eksplantlar to’qimalarida to’g’ridan - to’g’ri adventiv kurtaklar hosil bo’lishini 
induksiya qilish; 

---

¾
somatik embriogenezni induksiya qilish; 
¾
birlamchi va ko’chat oluvchi kallusli to’qimalarda adventiv kurtaklarni 
tabaqalashtirish. 
 
O’simliklarni klonal mikroko’paytirishda ishlatiladigan asosiy usul – bu o’simliklarda bor 
bo’lgan meristemalarni rivojlanishini faollashtirish bo’lib, u apikal ustivorlikni (dominirovaniya) 
olib tashlashga asoslangan (3.9-rasm).
Bunga ikki yo’l bilan erishish mumkin:
¾
poyani tepa meristemasini olib tashlash va keyin navdani in vitro sharoitida gormon 
saqlamagan muhitda mikroqalamchalash;
¾
ozuqa muhitiga sitokinin ta’siriga ega bo’lgan moddalar qo’shish (navdani o’sishini 
kuchaytirish).
Odatda, sitokinin sifatida – 6–benzilaminopurin (BAP), 6–furfurilaminopurin (kinetin), 
hamda 2-izopenteniladenin (2ip) va zeatin ishlatiladi.
SHunday yo’l bilan olingan navdalarni birlamchi ona eksplantidan ajratiladi va qaytadan 
yangi tayyorlangan ozuqa muhitida o’stiriladi. Hozirgi vaqtda bu usul qishloq xo’jalik 
o’simliklarini virussiz ekuv materiallarini tayyorlashda keng qo’llaniladi. SHu yo’l bilan qand 
lavlagi, tamaki, xmel, topinambur, pomidori, kartoshka, bodring, qalampir, oshqovoq va boshqa 
o’simliklarni sog’lomlashtirilgan ko’chatlarini tayyorlash yo’lga qo’yilgan.