Birinchi bob. Uyushgan qo’shma gaplarni nazariy jihatdan tahlili asoslari

Tadqiqot metodlari sifatida transformastion, qiyosiy, distributiv, ma’noni qismlarga bo’lish , bevosita tashkil qiluvchilarga ajratish, statistik va tajriba metodlardan foydalanildi.
Tadqiqot uchun til materiali sifatida hozirgi zamon o’zbek yozuvchilarning asarlar matnlari, gazetalardagi maqolalar matnlari, ish yuritish hujjatlari matnlarda berilgan ayrim misollar olindi.

KIRISh

Shakl va mazmunning dialektik birligi hamda bu dialektik birlikning namoyon bo’lish tabiati masalasi har qanday fanning ham eng markaziy masalalaridandir. Zero har qanday fanning, shu jumladan, tilshunoslikning ham, bosh maqsadi hodisaning shakli va mazmuni o’rtasidagi munosabatni hamda bu munosabatning o’ziga xos qonuniyatlarini aniqlashdan iborat. Shuning uchun ham tilshunoslikda «shakliy va mazmuniy tahlilning bir-biri bilan dialektik ravishda boglanganligi» ko’p ta’kid-lanadi. Chunki U. Veynreyx to’g’ri ko’rsatganiday, ma’no va uning ifodasi o’rtasidagi qat’iy moslik faqat ideallashtirilgan semiotik belgilargagina xosdir. Tilda, esa, xususan, uning sintaktik sathida gapning shakliy va mazmuniy tarkiblari o’rtasidagi aloqa behad murakkab va ko’pincha ziddiyatli bo’lib, ular bir-birlari bilan to’liq muvofiq kelmaydi, ko’pincha mazmuniy-sintaktik nomuvofiqlik (asimmetriya) mavjud bo’ladi. Ana shunday nomuvofiqlik bulmasa, tilshunoslikning oldida muammoning o’zi ham bo’lmas edi. Lekin gaplarning aksariyatida ana shunday nomuvo-fiqlik bor. Shakl va mazmunning bunday ziddiyatli tabiati tilning o’ziga xos xususiyatidir. Muhimi shuki, til birliklarining shakli va mazmuni o’rtasidagi dialektik ziddiyat ularning uzviy birligiga to’sqinlik qilmaydigina emas, balki bu ziddiyat ana shunday birlik mavjud bo’lgandagina mumkin bo’ladi, bu tildagi konuniy va ob’ektiv hodisadir.
Aytish lozimki, sodda gaplar dobrasidagi mazmuniy-sintaktik nomuvofiqlik, asosan, tildagi tejash tendenstiyasining namoyon bo’lishi sifatida yuzaga kelsa, qo’shma gaplardagi bunday nomuvofiqlikning zamini tildagi ortiqchalik tendenstiyasiga borib taqaladi.
Bir denotativ voqea ifodalangai ergash gapli qo’shma gaplarda mazmuniy-sintaktik nomuvofiqlik hamisha mavjud bo’ladi va bu nomuvofiqlikning yuzaga kelishi tildagi ortiqchalik tendenstiyasining amal kilishi natijasidir.Bu tendenstiya nutqiy aloqadagi muayyan zaruriyat bilan bog’liq, albatta. Bunday zaruriyat sifatida so’zlovchinipg turli sub’ektiv maqsadi, voqeaning baholashi kabilarni ko’rsatish mumkin. So’zlovchi ayni maqsadi, bahosi va shu kabilarni alohida ta’kidlab ifodalash uchun predikativ tizimlarni tanlaydi, lekin bu tizimlar denotatnv voqeani emas, mazkur maqsadga ko’ra modusni ifodalaydi. Buning natijasida nazariy jihatdan ikki denotativ voqea ifodachisi bo’lgan ikki (yoki undan ortiq) predikativ birlikdan iborat ergash gapli qo’shma gap faqat bir denotativ voqeani ifodalaydigan bo’lib qoladi, ya’ni faqat bir mazmuniy «yadro»ni o’z ichiga oladi. Bu, tayinki, mazmun va shakl jihatidan nomutanosiblikni keltirnb chiqaradi.
T. A. Kolosova rus tilidagi Delo v tom, chto dlya remonta... nujen... stanok kabi gaplarda ifoda planining mazmun planiga mos emasligini aytib, yozadi: «Bunday qo’shma gaplar, ikki predikativ birlikning mavjud bo’lishiga qaramasdan, bir situastiyani ifoda qiladi. Jumlaning mazmuni aslida ergash gap qismida mujassamlashgan, bosh gap qismi esa oldin kelib, sezilarli
darajada mazmunsizlashgan, u axborot berish vositasi emas, balki ergash gapdagn axborotning o’ziga xos aktuallashtiruvchisidir». Tadqiqotchi ana shuni hisobga olib, bunday gaplariiig ifoda planiga ko’ra qo’shma , mazmun planiga ko’ra esa sodda ekanligini ta’kidlaydi.
O’zbek tilidagi ergash gapli qo’shma gaplarda asosiy «axborotni aktuallashtiruvchi» sifatida, ya’ni modus ifodachisi sifatida bosh gap ham, ergash gap ham, aytib o’tilganiday, kelaverishi mumkin. Qiyos: Hamma gap shundaki, biz tezroq, ishga kirishmog’imiz kerak. Kun tartibidagi keyingi masalaga kelsak, asosiy ma’ruzani kasaba uyushmasining raisi qiladi. Birinchi gapda modus bosh gap orqali, ikkinchi gapda esa modus ergash gap orqali ifodalangan. Lekin bari bir har ikki gapda ham mazmuniy-sintaktik nomuvofiqlik mavjud.
Shuni ham ta’kidlash kerakki, modus ergash gapli qo’shma gaplarning ergash qismida ifodalanganda, ergash gapda predikat sifatida ko’pincha shart maylidagi fe’l (yuqoridagi misol),