BiRİNCİ HİSSƏ

3.2. Şəxsiyyət və onun tərkib elementləri
Bir tərəfdən biologiya sahəsində insan davranışının fizioloji mexanizmlərinin öyrənilməsindəki irəliləyiş, digər tərəfdən isə fərdlərin əməllərinin və qrup davranışının ictimai və mədəni mexanizmlərinin eksperimental və sosioloji-etnoloji tədqiqatları şəxsiyyət probleminin nə qədər mürəkkəb olduğunu tam qiymətləndirməyə imkan verir.
İctimai həyatın bioloji əsasları haqqında danışarkən orqanizmin anatomik və fizioloji xüsusiyyətlərinin məcmusunun insan davranışının əsas "hüdudlarından" birini təşkil etdiyini xatırladırlar. Şəxsiyyətin bu bioloji elementləri (bəzi müəlliflər, məsələn, Rose A.M. Sosiologi. New York, 1956), "bioloji şəxsiyyət" istilahını təklif edirlər) anadangəlmə reflekslərdən, anatomik xüsusiyyətlərdən, orqanizmdə baş verən fizioloji proseslərdən, hər şeydən əvvəl, daxili sekresiya fəaliyyətindən təşkil olunur.
Şəxsiyyət problemlərilə məşğul olan bir çox sosioloqlar belə hesab edirlər ki, bu biogenetik elementlər sosioloqu maraqlandırmamalıdır, çünki onlar bütün cəmiyyət və mədəniyyətlərdə davranışın sabit və yekcins əsası olaraq qalır və buna görə də davranışdakı fərqlərə təsir göstərmirlər. Məsələn, Florian Znanetski ictimai şəxsiyyətin sosioloji nəzəriyyəsini yaradarkən yazırdı: "Aydındır ki, normal və sağlam orqanizm insanın mədəni həyatının şərtidir... Lakin orqanizm mədəni həyatın mahiyyətini heç bir şeylə müəyyənləşdirməyərək onu yalnız mümkün edir. Bioloji cəhətlərdən oxşar orqanizmləri olan adamlar böyüdükləri sivilizasiyalardan, bu sivilizasiyalara daxil olunduqları üsullardan və ifa etdikləri ictimai rollardan asılı olaraq mədəni şəxsiyyətlər kimi bir-birilərindən ən yüksək dərəcədə fərqlənə bilərlər".³
Bir çox müasir filosoflar bu fikrə şərikdirlər. Lakin ümumi fərdlərin davranışı və sosial topluların davranış nəzəriyyəsi baxımından şəxsiyyətin bioloji və xüsusən biopsixiki hərəkət elementləri və onların psixoloji mexanizmlərinin əhəmiyyəti vardır və sosioloq bunu nəzərə almalıdır.
Yadda saxlamaq lazımdır ki, fərdin hər bir davranışının əsasında az-çox fundamental bioloji tələbatlar, onların ödənilməsi üçün müəyyən fəaliyyət doğuran bəzi meyllər və məqsədlər yerləşir. Bu tələbatlar, meyllər psixogen impulslarla bağlı ola bilər və buna görə də bəzi müəlliflər biopsixiki impulslardan söhbət aparır. Şəxsiyyətin bioloji əsasları və amilləri sinir sistemini, maddələr mübadiləsi proseslərini, meylləri, cinslərin fərqlərini, anatomik xüsusiyyətləri, orqanizmin yetkinləşməsi və inkişafı proseslərini əhatə edir. Bu amillərin fərdin davranışını nə dərəcədə müəyyənləşdirdiyi məsələsi mübahisəli olaraq qalır, hərçənd onların əhəmiyyətliliyi şübhə doğurmur və sosioloq onlardan yan keçə bilməz.
Oxucuya daha ətraflı tanışlıq üçün psixologiya üzrə sorğu kitablarına müraciət etməyi məsləhət görməklə bərabər şəxsiyyətin psixogen elementləri haqqında da bir neçə söz demək lazımdır. Bu elementlərə yaddaş, hisslər, xasiyyət, iradə, təxəyyül, müşahidə edə bilmək qabiliyyəti və intellekt aiddir. Sözün psixoloji mənasında şəxsiyyət temperamentin, istedadların, meyllərin və xarakterin birliyidir.
Bioloji və sosioloji nəzəriyyələr kimi şəxsiyyətin psixoloji nəzəriyyəsi də diferensiasiyalıdır. Ardıcıl şəxsiyyət nəzəriyyəsi yaratmaq cəhdləri psixoanaliz konsepsiyası baxımından göstərilmişdir. Hazırda geniş yayılmış bu nəzəriyyədə fərz edilir ki, insanın şəxsiyyəti uç ilkin sahə, qüvvələr və ya sistemlərdən ibarətdir. Bu, Freydin id (o) adlandırdığı şəxsiyyətin hərəkət qüvvələrini təşkil edən və dərk edilməyən instinktiv meyllər, arzular kompleksidir. Digər elementi ego (mən) təşkil edir. Bu, şəxsiyyətin qavrayış, duyğu, yaddaş, təfəkkür kimi psixi funksiyalarını əhatə edən mütəşəkkil tərkib hissəsidir. Bu, şəxsiyyətin id-nin kortəbii qüvvələrinə nəzarət edən və onları xarici aləmin tələblərinə müvafiq surətdə ödəyən mərkəzi hissəsidir.
Nəhayət, şəxsiyyətin üçüncü, əxlaqi xüsusiyyət və davranış normaları kompleksindən və vicdandan təşkil olunan sahəsi — superego (fövqəlmən) adlanır. Həmin əxlaqi xüsusiyyət və davranış normaları sayəsində " superego " "ego" üçün əxlaqi prinsipləri müəyyənləşdirir, vicdan isə şəxsiyyətin davranışının həmin etalonlara müvafiq olub-olmamağına nəzarət edir. İnkişaf etmiş psixoanalitik nəzəriyyə vahid nəzəri sistemdə id-də təsir göstərən qüvvələr kimi biogen elementlərlə superego - da fəaliyyət göstərən sosiogen elementləri ahəngdar harmonik surətdə birləşdirməyə çalışırdı.
Digər şəxsiyyət nəzəriyyəsi — Pavlovun iki siqnal sistemi haqqındakı təliminə və tarixi materializm nəzəriyyəsinə əsaslanan marksist psixologiyası nəzəriyyəsidir. Bu nəzəriyyədə insanın materialist və tarixi konsepsiyasına əsaslanaraq biogen, psixogen və sosiogen elementlərin sintezi yaradılmasına cəhd edilir.
Bu geniş miqyaslı nəzəriyyələrdən başqa psixologiya üzrə demək olar ki, hər bir soraq kitabında şəxsiyyətin tərkib elementləri haqqında məlumatlara rast gəlmək olar. Sosioloq üçün onlarla da tanış olmaq zəruridir, xüsusən fərd və qrupların davranış nəzəriyyəsi ilə məşğul olan sosioloq üçün.
Şəxsiyyət nəzəriyyəsi sosial topluların və mədəniyyətlərin biopsixiki xüsusiyyətlərindən asılı olaraq davranış fərqlərinin aşkar edilməsi zamanı yaranmışdır. Buradan belə bir nəticə çıxır ki, fərd və qrupların davranış həmcinsliyinin izahı üçün bioloji və psixi amillərin eyniliyi kifayət deyil.
Digər tərəfdən, ümumi sosioloji şəxsiyyət nəzəriyyəsinin zəruriliyi ictimai makrostrukturlarda baş verən prosesləri müəyyənləşdirən sabit kəmiyyəti və ya başqa sözlə, sabit qarşılıqlı əlaqəni tapmaq tələbatının dərk edilməsindən irəli gəlir. Fərd və qrupların qarşılıqlı təsir proseslərini izah edərkən həmişə fərdin xüsusiyyətlərinin mütəşəkkil toplusu aşkar edilir. Bu da həmin qrup tərəfindən gələn qıcıqlandırıcıları və təsirləri "sındırır" və eyni tərzdə fərdin reaksiyalarını müəyyən edir. Həmin toplunun necə yarandığını və cəmiyyətlə, onun mədəniyyəti ilə necə bağlı olduğunu izah etmək üçün biopsixoloji nəzəriyyələr qənaətbəxş olmadığı üçün sosioloqlar bu toplunu özlərinə xas olan tərzdə təhlil, təsvir və izah etməyə çalışırdılar.
Rus sosioloqu İ.Kon belə hesab edir: "Şəxsiyyət anlayışı çoxmənalıdır. Bir tərəfdən o, fəaliyyət subyekti kimi konkret fərdi, onun fərdi xüsusiyyətləri (təkcə) ilə sosial rollarının (ümumi) vəhdəti ilə birlikdə göstərir. Digər tərəfdən, şəxsiyyət fərdin sosial xüsusiyyəti kimi, onda cəmlənmiş sosial əhəmiyyət daşıyan, müəyyən şəxsin başqa adamlarla vasitəsiz və vasitəli qarşılıqlı təsir prosesində yaranmış və öz növbəsində, onu əmək idrak və ünsiyyət subyekti edən xüsusiyyətlərin toplusu kimi başa düşülür".¹
Şəxsiyyətin sabit xüsusiyyətləri kompleksi bir sıra sosiogen elementləri əhatə edir. Məlum olduğu kimi, mədəniyyətin ictimai həyata təsirinin gedişində sosiallaşma prosesi, yəni uşağın bioloji orqanizminin ictimai və mədəni həyatın fəal iştirakçısına çevrilməsi baş verir. Bu prosesdə tərbiyəedici qruplar (ailə, məktəb, yaşıdlar qrupu) insana bir sıra dəyərlər və dəyərlər sistemi verir. Onların arasında şəxsiyyətin mədəni idealı da vardır.
Şəxsiyyətin digər sosiogen tərkib hissəsi müxtəlif sosial qruplarda yerinə yetirdiyi rollardır. Bundan başqa, burada subyektiv "mən"i, yəni şəxsin özü haqqında başqaları ilə qarşılıqlı təsirdən yaranmış təsəvvürü və ya əks olunmuş "mən"i, yəni başqa adamların bizim haqqımızdakı təsəvvürlər əsasında bizdə özümüz barədə yaranmış təsəvvürlər kompleksini ayırmaq olar.
Bu elementlərin birləşmiş kompleksi fərdin ictimai şəxsiyyətini təşkil edir. İndi isə onu daha ətraflı nəzərdən keçirək.
Hər bir mədəniyyətdə insan idealının necə olmasının labüdlüyü haqqında müəyyən təsəvvürlər yaradılmışdır. Qədim Yunanıstanda bu, fiziki, zehni və əxlaqi xüsusiyyətlərinin harmonik inkişaf etdiyi hərtərəfli inkişaf etmiş insan idealı idi.
Bəzi mədəniyyətlərdə bu cür ideal mətin döyüşçü yaradan xüsusiyyətlər kompleksindən ibarətdir (bəzi hind tayfaları, Prussiya, Sparta).
Çin mədəniyyətində təvazökar, özü haqqında etinasızlıqla danışan insan idealı var idisə də, ABŞ tam işgüzarlığa qapılmış, təşəbbüskar, bir qədər lovğa biznesmen olan adam idealını yaratmışdır.
Şəxsiyyət idealı ictimai siniflərdən, yaş və hətta peşə kateqoriyalarından asılı olaraq dəyişə bilər. Lakin bəzi cəmiyyətlərdə şəxsiyyətin müəyyən xüsusiyyətləri, məsələn, qonaqpərvərlik, bütün ictimai sinif və təbəqələrdə öz əksini tapa bilər.
Şəxsiyyətin mədəni idealını A. Kardiner və başqalarının yaratdığı nəzəriyyədə irəli sürülən əsasi şəxsiyyətlərdən (basic personality) fərqləndirmək lazımdır.²
Hər hansı bir cəmiyyətin əsasi şəxsiyyəti dedikdə şəxsiyyət idealı deyil, reprezentativ şəxsiyyət, yəni müəyyən bir cəmiyyətdə arzu olunan sayılıb-sayılmadığından asılı olmayaraq həmin cəmiyyətin üzvləri arasında nisbətən tez-tez rast gələn xüsusiyyətlər kompleksi nəzərdə tutulur.
Onu da qeyd edək ki, reprezentativ şəxsiyyət dedikdə aşağıdakılar başa düşülə bilər:

1. 
   statistik cəhətdən daha tez-tez rast gələn şəxsiyyət;
   
2. 
   zahiri davranışdakı fərqlərə baxmayaraq, bir çox fərdlərdə mövcud olan ümumi tipik xüsusiyyətlərin kompleksi;
   
3. 
   müəyyən mədəniyyətin ən mühüm dəyərlərini daha çox ifadə edən şəxsiyyət (əgər hətta müəyyən cəmiyyətin xeyli azlıq təşkil edən hissəsində rast gəlsə də), yəni müəyyən tip cəmiyyətin əsas təsisatlarına daha asan daxil edilə bilən şəxsiyyət tipi, məsələn, ingilis centlmeninin şəxsiyyəti.
   

Əsasi şəxsiyyət bir zamanlar "xalq xarakteri" kimi hər hansı vəziyyətdə müəyyən xalq üçün səciyyəvi olan və onun üzvləri arasında daha çox təsadüf olunan münasibət (reaksiya) göstərmək üsulunu müəyyən edən xüsusiyyət və meyllər kompleksi sayılırdı.
Əsasi şəxsiyyət və xalq xarakteri nəzəriyyəsi hələ tam inkişaf etməmiş və xüsusi empirik tədqiqatlarla təsbit edilməmişdir.
Əsasi şəxsiyyətlərlə şəxsiyyətin mədəni idealı arasındakı fərqi bir daha qeyd edək. Bunların birincisi, hər şeydən əvvəl uşaqlıq dövründə formalaşır, ikincisi isə — yetkinliyə çatdıqdan sonra, bütün mədəniyyət və ictimai təsisatlarla təmasda formalaşır. Bu ideal heç də mütləq etik ideala identik olmamalıdır. Bəzi qruplarda şəxsiyyət idealı etik və ya dini idealla eyniləşdirilmişdir (məsələn, qanunlarda), lakin başqa qruplarda insan idealının əsas cəhəti məqsədlərinə hansı vasitələrlə çatdığından asılı olmayaraq onun işlərinin uğurluluğundan ibarət ola bilər.
Deməli, şəxsiyyətin mədəni idealı hər hansı bir qrupa mənsub olan adamın nüfuz və müsbət qiymət qazanması üçün necə olması zəruriliyi haqqında bir növ qaydalar kompleksidir, tərbiyə prosesində, tərif, töhmət və s. vasitəsilə ətrafdakılar tərəfindən onların davranışı üzərində nəzarət prosesində fərdlərə qəbul etdirilən kompleksdir. Bu, ümumi şəkildə təsvir olunmuş modeldir, fərdlər onu müxtəlif cür, fərdi surətdə, cəmiyyətdə hansı yeri tutduqlarından və orada başqaları tərəfindən qiymətləndirilməli hansı funksiyaları yerinə yetirdiklərindən asılı olaraq həyata keçirirlər.
Sosial rolun əsas konsepsiyası sadədir, hər bir adam müxtəlif dairələrdə, qruplarda və digər toplularda müəyyən davranış etalonlarının bununla bağlı olduğu mövqeni tutur və müəyyən dairə və ya qrup öz üzvlərindən gözləyir ki, onlar ideal kimi qəbul olunmuş davranışı müəyyən edən həmin etalona müvafiq surətdə hərəkət edəcəklər.
Lakin bu konsepsiyanı daha dəqiq ifadə edərkən bir sıra çətinliklər ortaya çıxır. Rol nisbətən sabit və daxili bağlılığı olan davranış (hərəkətlər) sistemidir. Bu davranış başqa adamların az-çox dəqiq müəyyənləşdirilmiş etalona uyğun surətdə baş verən davranışına reaksiyadır və qrup tərəfindən öz üzvlərindən gözləniləndir.¹
Hər bir ictimai mövqe müəyyən hüquq və vəzifələrlə bağlıdır. Hüquqlar fərd tərəfindən başqalarının özlərini onunla qrupda qəbul edilmiş qaydada aparacağını gözləməsinə əsaslanır; vəzifələr ondan ibarətdir ki, başqaları fərddən onun mövqeyi üçün müəyyən edilmiş davranışı gözləyirlər.
Daha ümumi halda sosial rolun yerinə yetirilməsi şəxsiyyətin müəyyən xüsusiyyətlərinin ifadəsindən, təzahüründən ibarətdir. Məsələn, rəhbərin sosial rolu yalnız müvafiq işlərin görülməsini tələb etməklə kifayətlənmir, bu işlər həm də sübut etməlidir ki, rəhbər qətiyyətli, özünə sadiq, ardıcıl və s. xüsusiyyətlərə malik olan adamdır.
Beləliklə, cəmiyyətdə uşağın, məktəblinin, xadimin, qulluqçunun, müəllimin, siyasi rəhbərin, zabitin və s. rolları vardır və bu rollar müəyyən qruplarda tutulan mövqelərə uyğundur. Bu mövqelər qrup və ya müəyyən bir dairənin adından və onların tapşırığı ilə yerinə yetirilən və ya nəzarət edilməli olan müəyyən həcmli təsisatlandırılmış fəaliyyətlə bağlıdır və hər bir fərd, səhnədə olan aktyor kimi, uşaq, şagird, müəllim və s. rolunu "oynayır". Qrupun gözlədiyini yerinə yetirməyən fərd müəyyən sanksiyalara (sərbəst rəy təsirindən və mənfi münasibətdən başlamış həmin fərdə qarşı cəza tədbirlərinə qədər) məruz qalır; eyni zamanda, ümidləri doğruldan fərd sükutla keçən bəyənmədən başlayaraq formal həvəsləndirməyə qədər mükafatlandırılacağına əmin ola bilər.
Rolun həyata keçirilməsi planı kifayət qədər mürəkkəb amillər sistemindən asılıdır:

1. 
   fərdin biogen və psixogen elementlərindən. Anatomik quruluş, istedadlar (bacarıq), intellekt və s. müəyyən rolların yerinə yetirilməsini mümkün edər, asanlaşdırar və ya çətinləşdirə bilər;
   
2. 
   müəyyən rolu ifa edən fərdin ifadə etməli olduğu ideal xüsusiyyətlər kompleksini və ya ideal davranış üsulları kompleksini müəyyənləşdirən şəxsi etalondan;
   
3. 
   qrup və ya müəyyən dairədə qəbul edilən icrası "izlənilən" rolların müəyyən edilməsindən;
   
4. 
   qrup və ya dairənin strukturundan, onların daxili birliyindən və öz üzvlərinə münasibətdə ixtiyarlarında olan mükafatlandırma və ya sanksiyalar sistemindən;
   
5. 
   fərdin qrupla eyniləşməsi dərəcəsindən².
   

Bioloji və psixoloji xüsusiyyətlərin rolun yerinə yetirilməsinə təsiri bir çox empirik tədqiqatların predmeti olmuşdur və aydındır ki, onlar aktyorun səhnədəki oyunu zamanı olduğu kimi, burada da rolların ifa edilməsinə təsir göstərirlər. Hər hansı bir rolun, məsələn, Hamlet rolunun, aktyor şəxsiyyətinin biogen və psixogen xüsusiyyətlərindən asılı olaraq bir çox fərdi şərhi ola bilər.
İdeal xüsusiyyətləri və ideal davranış üsullarını müəyyənləşdirən şəxsi etalon dəqiq nizamnamə göstərişləri və digər təlimatlar sistemi vasitəsilə quraşdırıla bilər. Lakin bunu yalnız sərbəst və heç də həmişə ardıcıl olmayan göstərişlər (məsələn, ananın uşağına nəzakətli olmaq üçün nə etmək lazım gəldiyini bildirən göstərişlər) vasitəsilə də etmək mümkündür. Şəxsi etalon ləyaqət, namus, əxlaqi və mülki prinsiplər, təşəbbüskarlıq, əməksevərlik və s. kimi müəyyən rolu ifa edən fərdin qrupda tutduğu mövqedən asılı olan xüsusiyyətləri də müəyyənləşdirilə bilər.
Sosial rolun müəyyənləşdirilməsi şəxsi etalonun rola uyğunlaşdırılması üsuludur, Məsələn, qoyulmuş qaydaya əsasən, tələbənin rolu dərslərə müntəzəm olaraq gəlməkdən, sistematik surətdə məşğul olmaqdan və s. ibarətdir. Tələbə öz dairəsinə münasibətdə hər şeydən əvvəl, dostluğa, birgə əyləncələrə və s. hazır olan yaxşı yoldaş olmalıdır. Bu eyni bir sosial rolun ziddiyyətli surətdə müəyyənləşdirilməsinə misal ola bilər.
Müvafiq şəxsi etalonun və onun müvafiq surətdə müəyyənləşdirilməsinin fərd tərəfindən necə mənimsənilməsi, qavranılması, hər şeydən əvvəl, həmin etalonu və müəyyənliyi qəbul etdirən qrupun strukturundan və fərdin qrupla eyniləşdirilməsindən asılıdır.
Yığcam formal təşkili, üzvləri üzərində güclü nəzarəti olan qruplar daha yüksək tələblər irəli sürür. Məsələn, ordu, orden (cəmiyyət), bəzi partiyalar ciddi daxili intizama və sərt sanksiyalar kompleksinə malik olaraq, öz üzvlərinə qarşı çox yüksək tələblər irəli sürür və onlara müəyyən rolları məcburi qəbul etdirir.
Lakin analoji nəticəni fərdin özünü qrupla könüllü surətdə eyniləşməsi hesabına da almaq olar. Bunun üçün fərd gərək etiraf etsin ki, qrupun həyata keçirdiyi məqsədlər insanın can ata biləcəyi ən ali məqsədlərdir, o gərək onları özünün şəxsi məqsədləri saysın, gərək qrupun sərəncamlarına tabe olmağın onun şəxsi həyatına məna verdiyini və şəxsi səadətə aparan yol olduğunu könüllü qəbul etsin. Belə qrup fərd üçün "referent qrupu" olur, onun örnək və qaydaları, onun idealları fərdin idealları olur və qrupun qəbul etdirdiyi rol sədaqətlə, dərin inamla yerinə yetirilir.¹
Bütün qrup üçün böyük əhəmiyyəti olan bəzi, xüsusən təsisatlandırılmış rollar çox dəqiq müəyyən edilir; bir tam kimi bütün qrupun maraqlarına toxunmayan başqa daha az əhəmiyyət daşıyan rollar daha az müəyyən edilir. Bəzi rollar fərddən tələb edir ki, şəxsiyyətin mədəni idealının xüsusiyyətləri bütün vəziyyətlərdə özünü göstərsin. Tədqiqatlar vasitəsilə müəyyən edilmişdir ki, uzun müddət və inamla icra edilən rol parlaq psixogen xüsusiyyətlər yaradır. Belə ki, nəsildən-nəslə keçən bəzi sosial situasiyalar müəyyən psixiki tiplər formalaşdırır (məsələn, adi həyatda deyildiyi kimi, ağa psixologiyası, qul psixologiyası).
Sosial rol və şəxsiyyətin mədəni idealı şəxsiyyətin biogen və psixogen elementləri üzərinə qoyduğu müəyyən xarici "sxemlərdir".
İctimailəşmə, yəni uşağın məqsədyönlü tərbiyə və ictimai mühitlə mədəni mühitin birgə təsiri vasitəsilə ictimai həyata daxil edilməsi prosesində onda özünün "xüsusi", şəxsi "mən"lik şüuru yaradılır. Bizim hər birimiz duyuruq ki, ailədə, peşə sahəsində, yoldaşlarımız dairəsində, qonşular arasında və s. icra etdiyimiz bu sosial rolların məcmusu elə bir şeyin ətrafında cəmləşir ki, o bizim daxili mahiyyətimiz, bizim əsl "mən"imiz olur. Bizim hər birimiz tez-tez özü-özü ilə danışır, özü-özünə başqa birisinə, həmin an "özünə zidd olaraq" hansısa funksiyaları yerinə yetirən həmin şəxs olmayan başqa bir adama olduğu kimi müraciət edir. Başqa adamlar da bizə eyni tərzdə, bu cür əsl "mən"in mövcud olduğunu nəzərdə tutan tərzdə müraciət edir. Bizim daxili əsl mahiyyətimiz haqqındakı bu subyektiv təsəvvür subyektiv "mən" adlanır. O, adamın şəxsiyyətinin mühüm elementini təşkil edir. Bu "mən" ictimai mənşəyə malikdir və ailə üzvlərinin, qohumların, tanışların, qonşuların, yaşıdların (xüsusən, uşaq əylənərkən, "əsgər", "tacir", "nağıllardakı qəhrəman" və s. rollarını oynamağa başladığı dövrdə olarkən) və s. təsiri altında inkişaf edir. Eyni zamanda o, başa düşür ki, əslində o, nə isə başqa bir şeydir və bu "rollar" onun əsl şəxsiyyəti deyil.
Beləliklə, hər bir rolun icrası eyni zamanda subyektiv "mən"lik hissinin inkişafına kömək edir. İnsanın özü haqqındakı bu təsəvvürlərin məzmununun necə olacağı əsas etibarilə öz uşağını ya müqəddəsləşdirən və onda özünün əhəmiyyətli, görkəmli və başqalarından üstün olması hissini, ya da onda natamamlıq, qüsurluluq hissi yaradan valideynlərinin təsirindən asılıdır. Bu, çox mürəkkəb prosesdir və biz burada onu ətraflı təhlil etmək niyyətində deyilik.
Subyektiv "mən" və ya insanın "əslində, həqiqətən" necə olduğu haqda təsəvvürlər kompleksi bir çox hallarda müxtəlif sosial rolların ifasındakı uğursuzluqların və s. əvəzini ödəyən təxəyyül, uydurmalar, fantaziyalar kompleksi ola bilər.
Subyektiv "mən" davranışı o hallarda müəyyən edir ki, fərd bir neçə rolun münaqişəsi ilə rastlaşmış olsun, mənsub olduğu bir neçə qrupun tələblərinin ziddiyyətli olduğu fakt qarşısında qalmış olsun, bu zaman belə hallara uyğunlaşma subyektiv "mən"in rəhbərliyi altında baş verir. İctimai mühit ilə qarşılıqlı təsir altında yaranmış subyektiv "mən" həmin təsirə nisbətən o zaman müstəqil olur ki, o, şəxsin əqidəsinə, məsləyinə əsaslanmış olsun (xüsusilə o, sağlam olmayan təsəvvürlər kompleksinə çevrildikdə).
Lakin ictimai şəxsin daha bir tərkib elementi vardır ki, cəmiyyət onun da vasitəsilə fərdi formalaşdırır. Bu əks olunmuş "mən"dir.² Bu bizim hər birimizin malik olduğu özümüz haqqında elə təsəvvürlər kompleksidir ki, bu təsəvvürlər başqa adamların bizim haqqımızda, bizim fikrimizcə, nə düşündüklərinə, hansı fikirdə olduqlarına əsaslanır.
Biz güzgüdə gördüyümüz əksimizin əsasında öz sifətimizi və xarici görkəmimizi necə təsəvvür ediriksə, şəxsiyyətimizin, xasiyyətimizin xüsusiyyətlərini, qabiliyyətlərimizi, davranış tərzimizi və sosial rollarımızın ifasını da başqa adamların şəxsiyyətimizə verdiyi qiymət və reaksiyalarda "gördüklərimiz" və "seçdiklərimizin" əsasında eləcə təsəvvür edirik.
Bizim müxtəlif rolları necə ifa etdiyimiz üzərindəki ictimai nəzarət əks olunmuş "mən" vasitəsilə yerinə yetirilir. Əks olunmuş "mən" üç elementdən təşkil olunur:

1. 
   başqa adamların bizi necə müşahidə etdikləri haqqında təsəvvür;
   
2. 
   bizim davranış və hərəkətlərimizi də əhatə edən geniş mənada başa düşülən xarici görkəmimizin necə qiymətləndirilməsi barədə təsəvvür;
   
3. 
   həmin təsəvvür edilən qiymətlərə bizim tərəddüd, xəcalət və s. şəklində olan reaksiyamız.
   

Əks olunmuş "mən" subyektiv "mən"ə uyğun gəlmir. Subyektiv "mən" şəxsiyyətin özü haqqında, adətən mühitin ona verdiyi şəxs üçün qəbuledilməz olan qiymətinə qarşı qoyulan müsbət təsəvvürlərinin kompleksidir.
Lakin mühitin verdiyi qiymətlər müvəffəqiyyət qazanmaq, mənsəbə çatmaq üçün həlledici əhəmiyyətə malik olur və qüvvətli konformizm amilinə çevrilən əks olunmuş "mən"in əhəmiyyəti də buradan irəli gəlir.