Bitiruv malakaviy

2.Keys-stadi texnologiyasining turlari va manbalari.

Keys-stadi muammoli o‘qitish texnologiyalaridan hisoblanadi. Ushbu innovasion texnologiya asosini talabalarning kasbiy faoliyati bilan bog‘liq vaziyatlar va ularning tahlili tashkil qiladi.[27, 24b.] Bo‘lg‘usi kasbiy faoliyat bilan bo‘g‘liq vaziyatlarni chuqur o‘rganish natijasida nazariyaning amaliyot bilan bo‘g‘liqligi ta’minlanadi. O’quvchilar muayyan vaziyatlarni har tomonlama o‘rganadilar. O‘z navbatida ular faol fikrlaydilar, nazariy mashg‘ulotlarda eshitgan bilimlarini mustaqil o‘rganish davomida to‘plagan ma’lumotlar bilan taqqoslaydilar, shaxsiy tajribalarga murojaat qiladilar. Turli vaziyatlarni hamkorlikda yoki mustaqil ravishda tahlil qilish va qayta ishlash davomida qo‘shimcha ma’lumotlarga nisbatan zarurat sezadilar, statistik ma’lumotlarni o‘rganadilar. Natijada talabalarning bilimlari amaliy jarayon bilan bog‘likda
mustahkamlanib boriladi. O’quvchilarning mantiqiy fikrlash qobiliyati, nutq mahorati, hamkorlikda ishlash ko‘nikmalari rivojlanadi.
Masalaning muammolilik jihatlari aniqlashtiriladi, maqsad va vazifalari, tadqiqot yo‘nalishlari belgilaniladi. O’quvchilar muammoli vaziyatlarni hal qilishning turli variyatlarini ilgari suradilar, mulohaza yuritadilar, eng ma’qul hisoblangan g‘oyalarni muhokamaga qo‘yadilar, qarorlarni qabul qiladilar
O‘quvchilar kelgusi mehnat faoliyatini aniq rejalashtirilishini o‘rganadilar, favqulotda holatlar sodir bo‘lsa, eng to‘g‘ri yechim va qarorlarni qabul qilishga, ta’lim jarayonida to‘plangan nazariy ma’lumotlarni rivojlantirgan holda amaliyotga ijodiy tadbiq qilishga tayyor bo‘ladilar.
Keys-stadi texnologiyasi talabaning kelajakda yetuk mutaxassis sifatida shakllanishida ijtimoiy- psixologik ahamiyati katta. Chunki kasbiy faoliyat bilan bog‘liq turli amaliyotlarini, lavozimiy majburiyatlarini bajaruvchi shaxs o‘rniga qo‘yib ko‘radi, voqea-hodisalarni o‘rganadi, qanday xulosa yoki qaror qabul qilish mumkinligini va bunda mehnat jamoasi bilan ijodiy hamkorlikni qanday yo‘lga qo‘yish ma’qulligini o‘ylab ko‘radi, yakuniy natijalarni oldindan ko‘ra bilish, muammolarni oldini olish, ularni hal qilish davomida turli ruhiy zo‘riqish holatlariga yo‘l qo‘ymaslik kerakligini, kasbiy sohada hamkorlik, hamfirlilik, faoliyatini to‘g‘ri rejalashtirish va amalga oshirish lozimligini, na moddiy va na
ma’naviy, ruhiy isrofgarchilikka yo‘l qo‘yish mumkin emasligini bilib oladilar.
Ushbu texnologiyaning yana bir afzaligi shundaki, o‘quvchilarda kasbiy axloq me’yorlari haqida tushunchalar shakllanadi va rivojlanadi. Olar o‘zlarini bo‘lg‘usi kasbiy faoliyati qay darajada tayyor ekanliklarini sinab ko‘radilar.
Ular o‘z qobiliyatlarini aniq baholagan holda rivojlanish imkoniyatlari to‘g‘risida o‘ylab ko‘radilar.
Keys-stadi texnologiyasi ham barcha texnologiyalar kabi tur va manbalarga o‘z ichiga oladi. Bular orqali keys-stadi texnologiyasi haqida talabalar to‘liq ma’lumotlar oladilar va o‘quv mashg‘ulotlarida qo‘llash imkoniyatlariga ega bo‘ladilar.
Keyslarni guruhlashtirishda, ularining mazmun mohiyatiga e’tibor beriladi, ularni guruhlashtirishda asosan maqsad vazifalar inobatga olinadi. Shuning uchun ham keyslarni guruhlashtirish bir muncha qiyin kechadi.
Keyslarni quyidagi turlarga ajratish mumkin

• 
  baholash, tahlilga o‘rgatuvchi;
  
• 
  muammoni yechish, qaror qabul qilishga o‘rgatuvchi;
  
• 
  umumiy tarzda muammoni yechishga o‘rgatuvchi keyslar;
  

Shuningdek ko‘pgina adabiyotlarda keyslarni quyidagi turlarga ajratadilar:

1. 
   Kalit keyslar(Key cases);
   
2. 
   Notanish keyslar(Outlier cases);
   
3. 
   Tanish keyslar(Local knowledge cases).
   

Keyslarni turlarga ajratishda N. Fedyaninm, V.Davidenkolarning ham o‘z nazariyalari mavjud.

• 
  tizimlashtirilgan (highly structured) keysda kichik hajmdagi qo‘chimcha axborotlar beriladi, bunda мuammoni vaziyatni yechayotgan talabalar oldindan tuzilgan rejalar asosida vaziyat yechimini izlashlari lozim. Bu turdagi keyslar yuqori darajadagi vaziyat yechimini talab qiladi.
  
• 
  kichik tasvirlar (short vignetts) keysida muammoli vaziyat hajmi bitta matndan, bir yoki ikkita ilovadan iborat bo‘lib, talabalar faqat yechimga xos tushunchalar bilan tanishtiriladi, tahlil davomida talaba bilim zahirasi kengligi alohida o‘ringa egadir.
  
• 
  katta hajmdagi tizimlashmagan keyslar (long unstructured cases ) hajmi chegaralanmagandir. Shuningdek ta’lim jarayoning barcha turlarida foydalanish mumkin, ma’lumotlar aniq va to‘liq hajmda talabalarga taqdim qilinadi.
  
• 
  boshlang‘inch keyslar (ground breaking cases) qo‘llashdan maqsad talabalarni oldin o‘zlashtirgan bilimlarini sinovdan o‘tkazishdir va mavjud bilimlarni amaliyotda qo‘llash ko‘nikmasini shakllantirishdir. Bu jarayonda talaba va o‘qituvchilar ilmiy izlanuvchilar talab qilinadi. [21,10b]
  

Keyslar qaysi turi bo‘lishidan qat’iy nazar, ular o‘rtasida keysning subkeyti va obyekti bo‘ladi. Subyekt izlanishning nazariy qarashi ko‘rsatilgan amaliy, tarixiy birligi hisoblanadi. Obyekti esa o‘sha nazariy qarashning analitik suyagidir.
Keys tadqiqotchilari keyslarni ikki qismga ajaratadilar, ya’ni muammoli vaziyat va yechim. Muammoli vaziyat keysning dastlabki holatidir, bunda tegishli umumiy axborotlar kiritiladi. [21,12b]
Muammoli vaziyatning yechimini izlashda talabalarni axborotlarni topishga yo‘naltitish lozim. Bunday yondashish keys jarayonini rivojlantiradi va jarayonga nisbatan talabalarni faolligini taminlaydi.
O‘quv jarayonida qo‘llaniladigan keyslarning hajmi bir-ikki varaq yoki undan ortiq bo‘lishi mumkin. Shuningdek hajm jihatdan katta keyslar, kichik hajmdagi keyslarga qaraganda talabalarda ba’zibir qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Bunday holatlarda muammoli vaziyatni bosqichlarga bo‘lib o‘rganish tavsiya qilinadi. Keyslardagi muammolar bir yoki bir necha qismlarga bo‘g‘lanib ketishi jarayoning uzluksiz davom qilinishini ta’minlaydi.
Keyslarni taqdim qilishda qo‘lyozmadan yoki elektron variyatdagi matnlardan foydalanish mumkin. Matndagi su’ratlar, diaograma chizmalar, jadvallar talabalar uchun ko‘rgazmali qurol bo‘lib hizmat qiladi.
Elektron axborotlar orqali tasvirlangan keyslarni tahlil qilish talabalarga engilik tug‘diradi. Keyingi davrlarda keyslardan foydalanishda multimediyalar ommalashib ketmoqda.
Syujet mazmuniga qarab keyslar syujetli (manbalarni ifodalovchi, mazmunli) syujetsiz turlarga ajratiladi. Syujetli keyslar asosan o‘tgan voqealar haqida hikoya qiladi, syujetsiz keyslar qoidagi asosan mazmunni yashiradi. Chunki mazmuni to‘liq ifodalangan keyslar talabani kengroq fikrlashiga halaqit beradi. Keysdagi muammoli vaziyatlarni tuzishda vaqt tushunchasini ahamiyat berish lozim. Shuningdek muammolar tabbiy holda aks etilgan, sabab-oqibatlari ko‘rsatilgan bo‘lishi kerak.
Keyslarni tahlil qilishda talabalarda bashorat qilish ko‘nikmasini shakllantirish ham muhim ahamiyat ega. Bashorat qilish muammoli vaziyatda aks etgan hodisalarni yechimini oldindan ko‘ra bilishga o‘rgatadi va qahromonlarning kelgusidagi xati-harakatlariga nisbatan ijobiy yechimlarni topishga yordam beradi. Muammoli vaziyat mazmunida ma’lum bir shaxslarning, tashkilotlarning faoliyat jarayoni aks etadi. Shunga qarab vaziyatning sub’ektlari quyidagi turlarga
ajratiladi.

1. 
   Shaxslarning faoliyat jarayoni aks etgan keyslarda, ma’lum bir shaxsni xarakatlari ifodalanadi, ular menejer, fan arbobi, rahbar, pedagog, talaba yoki boshqa kasb vakillari bo‘lishi mumkin.
   
2. 
   Tashkiliy-institutsional keyslarda tashkilotlar, ta’lim muassalari, ularning bo‘limlari ifodalaniladi.
   
3. 
   Sub’ektlari ko‘p keyslar, o‘zida turli ob’ektlarni jamlaydi.
   

Keysning hajmi, uning o‘tkazish vaqtini belgilab beradi. Hajmi jihatdan kichik keyslar bir betdan, bir necha betgacha ifodalanib, u ikki soatlik amaliy mashg‘ulotlarni bir qismini ajratishga mo‘ljalangan bo‘ladi. O‘rtacha hajmdagi keyslar ikki soatlik mashg‘ulotlarga mo‘ljalangandir. Hajmi katta keyslar o‘n betdan iborat bo‘lib, undan bir qancha amaliy mashg‘ulotlar davomida foydalanish mumkin. Shuningdek keyslar ilovali keyslar hamda ilovasiz bo‘lishi mumkin. Ilovali keyslar maqsadi: statistik axborotlarni hisoblash, tahlil qilish, malakalarni shakllantirishdir. Shuningdek keyslarning tarkibida muammoli vaziyat yechimini topishga yo‘naltiruvchi savollar ham mavjud bo‘ladi, bu orqali talabalar vaziyat yechimi sari yo‘naltiriladi.
Tajribalarni ko‘rsatishicha keys-stadi texnologiyasi o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlarni amalga oshirishi va samarali texnologiyaga aylanishi uchun uning tarkibiy tuzilishida ilmiy-uslubiy ma’lumotlar bo‘lishi lozim. Shundagina keys- stadi texnologiyasi samarali o‘quv texnologiyasiga aylana oladi.
Ma’lum bir jarayoni tashkil qilishda biz bevosita shu jarayonga tegishli manbalarni izlab topishga va faoliyatimizda qo‘llashga harakat qilamiz. Keys-stadi
texnologiyasidan, o‘quv jarayonida foydalanishda biz turli-xil manbalarga murojaat qilamiz, aynan muammoli vaziyatlarni tashkil qilishda, ko‘pgina manbalardan foydalanamiz. Keys-stadi texnologiyasi orqali dars o‘tishda, o‘qituvchining tajribasi, ilmiy–uslubiy faoliyatining o‘rni kattadir.
Barcha texnologiyalar kabi keys-stadi texnologiyasi o‘z manbalariga ega. Ba’zi fikrlarga ko‘ra keysning asosiy manbasi hayotiy vaziyatlar hisoblanadi. Hayotiy hodisalar baxslarga sabab bo‘ladi, muammoni yechish jarayonini jadallashtiradi. Ijtimoiy hayotning barcha ko‘rinishlari keysning faktologik va muammoviy bazasi bo‘lib xizmat qiladi, shuningdek keys tarkibining asosini tashkil qiladi.
Keyslarning yana bir muhim manbasi ta’lim-tarbiya hisoblanadi. Uning yordamida keys texnologiyasining maqsadi, vazifasilari, ta’lim tizimida tutgan o‘rni belgilanadi.
Keysning uchinchi manbasi - bu fandir. U o‘zida keys-stadi texnologiyasining ikkita metodologiyasini ifodalaydi va boshqa uslublar qatorida keys uslubini tahliliy sur’atini belgilaydi.
Amaliy jarayonlarda keys –stadi texnologiyasi qo‘llashda yuqorida keltirib o‘tilgan manbalardan bittasi asosiy o‘rini egalaydi. Bitta vaziyatda uchta manbadan foydalanilsa ham bittasi baribir asosiy o‘ringa chiqib oladi. Bu holatda keysning asosiy manbalaridan foydalanilishida, ularning ahamiyatini esdan chiqarmaslik kerak.
Yuqoridagilardan kelib chiqgan holda keys-stadi texnologiyasi quyidagi turlarga ajratiladi: Amaliy keyslar (real xayotiy vaziyatlarni aks ettiruvchi); ta’lim
–tarbiyaga yo‘naltiruvchi keyslar (asosiy vazifasi ta’lim-tarbiya berish hisoblanadi); ilmiy-izlanish keyslari (ilmiy izlanishlarni amalga oshirishga yo‘naltirilgan). [21,14b]
Amaliy keysni asosiy maqsadi: hayotiy muammoli vaziyatlarni to‘liq, izchillikda, navbatma-navbat ifodalashdir. Bu kabi keyslar eng yuqori darajada tuzilgan va ko‘rgazmali vositalaga boy bo‘lishi kerak. Amaliy keysning asosiy
vazifasi hayotni bilishga, shaxs hayotida uchraydigan muammolarga nisbatan oldindan yechim topishga o‘rgatishdir. Amaliy keys vaziyatning asosiy harakatlantiruvchi modelidir. Ushbu keysning ta’lim sohasidagi vazifalari quyidagilardan iborat: bilimlarni mustahkamlash, vaziyatlarning yechimlarni ishlab chiqish va boshqalar
Ta’lim-tarbiya beruvchi keyslar: Har bir keys ta’lim-tarbiya beruvchi vazifasiga egadir. Ta’lim-tarbiya beruvchi keyslar quyidagi asosiy vazifalarni ifodalaydi.
Birinchidan, bunday keyslar ta’lim-tarbiya jarayonidagi turli-xil muammolarni o‘zida jamlaydi, ya’ni ya’ni mutaxassislarning o‘z faoliyatida duch kelgan muammolar aks etadi;
Ikkinchidan, ta’lim-tarbiya beruvchi keyslarda birinchi o‘rinda o‘quv jarayoni turadi. Bu kabi keyslardagi vaziyatlar o‘quv jarayonlarda yuzaga keladigan muammolar, munosabatlar asosida tuziladi. Vaziyatlarni tuzishda aynan shu muammo emas, balki ularga o‘xshash maketlaridan foydalaniladi.
Ilmiy tadqiqot, ilmiy izlanuvchanlik keyslar: asosiy mazmuni, ilmiy tadqiqot, ilmiy izlanuvchanlik ishlarida namoyon bo‘ladi. Tahlil qilayotgan vaziyatlar asosida yangi ilmiy-ijodiy g‘oyalarni ishlab chiqish keys oldida turgan asosiy maqsadlardan biridir. Bu turdagi keyslarni barcha o‘quv guruhlarida qo‘llab bo‘lmaydi va ular ilmiy-tadqiqot tamoyili moduli asosida tizimlashtiriladi. Shuning uchun ham bu kabi keyslarni o‘quv uslubi sifatida emas, oliy va kasbiy ta’lim mutaxassislarini ilmiy-ijodiy qobiliyatlarini shakllantirish jarayonida qo‘llash to‘g‘ri keladi. [21,15 b]
Keysning yuqorida belgilab o‘tilgan manbalari boshlang‘ich yoki fundamental manbalar hisoblanadi. Keyslarni shakllantirishda ikkinchi darajali manbalar ham mavjuddir. [21,17 b]
Keys-stadi texnologiyasida muammoli vaziyatlarni yaratishda qo‘shimcha manbalar bu adabiyotlardir, ya’ni barcha keyslarning zahiraviy manbasi u foydalangan adabiyotlari hisoblanadi. Ular quyidagi turlarga bo‘linadi.

1. 
   Badiiy, ommaviy (publistik) adabiyotlar. Turli hil muammoli vaziyatlarni ifodalashda, ijtimoiy-gummanitar fanlarga tegishli ma’lumotlarni keltirish, ommaviy (publistik) adabiyotlardan foydalanish, jarayoni ma’lum darajada dolzarblashtiradi va keyslarga nisbatan qiziqishni talabalarda kuchaytiradi. Badiiy adabiyotlardan foydalanishning o‘ziga xosliklaridan biri bu muallifning iqtidori va asarlarining go‘zalligi yordamida keyslarni yanada mazmundor bo‘lishi ta’minlashdir. Publistik maqola xos aniqlik keysni tizimlashtirishda yordam beradi. Badiiy, ommaviy (publistik) adabiyotlardan foydalanish keys tarkibini estetik jihatdan bezaydi, talaba faoliyati ijtimoriy hayot bilan bog‘laydi va ularning ma’naviy-axloqiy jihatdan rivojlantiradi.
   
2. 
   Hayotiy voqealarni keyslarda shakllantirish tahlil qilish jarayoning qiziqarli bo‘lib o‘tishiga olib keladi. P. Sherement va G. Kanishenkolarning ta’kidlashicha turli kompaniyalar faoliyati to‘g‘risida tuzilgan keyslar talabalarda katta qiziqish uyg‘otadi. Agarda talabalar ichida o‘qishni tamomlagandan keyin ma’lum korxona, tashkilotlarda ishlashni rejalashtirgan talabalar bo‘lsa, o‘sha kompaniya, tashkilotlar faoliyati haqida keys tuzish maqsadga muvofiqdir. Yoki masalan “SAMSUNG” firmasi faoliyati to‘g‘risida tuzilgan keys o‘z uyida ushbu kompaniyada ishlab chiqarilgan maxsulot (texnika) mavjud bo‘lgan talabalarning qiziqishiga sabab bo‘ladi. [21,18b] Yana bir misol, mamlakatimizda futbolni rivojlantirish haqida tuzilgan keys futbolga qiziquvchilar orasida iliq kutib olinadi. Agarda keyslar talabalarning qiziqishlaridan kelib chiqmagan holda tuzilsa uning mazmuni tushunarsiz bo‘ladi, talabani fikrlashga undamaydi. Ushbu misollardan ko‘rinib turibdiki keyslarda real voqealik aks etsagina talabalar ongiga tez va oson yetib boradi.
   

Bir so‘z bilan aytganda keysdagi vaziyatlar mavjud holatlar asosida tuziladi, ya’ni keysdagi holatlar imkon qadar atrofda sodir bo‘layotgan muammolar asosida vujudga keladi. Qanchalik kundalik turmushdan uzoqlashilsa keys samaradorligi shuncha kamayadi. Real voqealik va kundalik turmushdagi vaziyatlarni o‘z ichiga olgan, ya’ni asos qilib olgan keyslardan foydalanish o‘qituvchiga ham engilik
tug‘diradi. Shuningdek bunday keyslarda vaziyatda ko‘rsatilgan kompaniya, tashkilot, ta’lim muasasalari, ijodiyot markazlari a’zolari yoki keys qahramonlari bevosita ishtirok qilishi mumkin.

3. 
   Keysni ilmiylik va ko‘rgazmali vositalar bezaydi. Keysni tuzishda uning har bir qismiga e’tibor berish kerak. Keysning tarkibida ko‘rgazmali vositalar, ilovalar, statistik ma’lumotlar kabi manbalarning aks etishi uning mukammaligini belgilab beradi.
   
4. 
   Keysni tuzishda ilmiy manbalar, ilmiy maqolalar, ilmiy risollar foydalanish lozim, bu o‘z-o‘zidan keysda ilmiy manbalarning bo‘lishini talab qiladi. Keyslarni ishlab chiqish davomida ilmiy adabiyotlardan foydalanish unga katta talabchanlik va aniqlikni kiritadi, keysning ilmiyligini belgilab beradi.
   
5. 
   Keyslar uchun to‘ldiruvchi manba sifatida internet va uning resuslari kiritilgan. Internet o‘zining keng doiradaligi, o‘zgaruvchanligiva tezkorligi bilan farq qiladi. Shuning uchun ham keys tarkibida internet asosiy o‘rida turadi.