BİZİM ÜÇÜn biZSİz heç NƏ

© “Hökumətin qərar qəbulu prosesində vətəndaş cəmiyyətinin 
əlilliyi olan şəxslərin hüquqlarının təşviqatçısı kimi iştirakı” layihəsi
İnklüziv Qərar Qəbulu üzrə IDEAS Vasitələr Toplusu
13
“Əlilliyi olan şəxslər” termini sağlamlıq məhdudiyyəti olan bütün insanlar üçün işlədilir. Əlilliyi olan 
şəxslər bir qrup olaraq gəldikləri ölkə və ya icmalar kimi eyni xüsusiyyətləri nümayiş etdirirlər.
Əlillik hüquqları hərəkatı
Əlilliyi  olan  şəxslərin  təşkilatları  1970-ci  illərin  ortalarından  bütün  dünyada  çoxalmağa 
başladı. Bundan əvvəl bəzi ölkələrdə görmə və eşitmə qabiliyyəti itirmiş  olan şəxslərdən 
ibarət xüsusi qrupların həmkarlar təşkilatları kimi spesifik qurumlar var idi. 
1981-ci  ildə  -  Əlilliyi  olan  Şəxslərin  beynəlxalq  ilində  dünyanın  hər  yerindən  əlilliyi  olan 
şəxslər 
“Əlil Şəxslərin Beynəlxalq səviyyəli təşkilat” ını (
Disabled Peoples’ International (DPI)
) 
yaratmaq üçün Sinqapurda toplaşdılar. İndi DPİ üzvü olan milli assambleyalar vasitəsilə 130-
dan çox ölkədə fəaliyyət göstərir və yeddi regionu (Afrika, Ərəb, Asiya-Sakit Okean, Müstəqil 
Dövlətlər Birliyi, Avropa, Latın Amerikası, bir də Şimali Amerika və Karib dənizi ölkələri) əhatə 
edir. Assambleyalar öz ölkələrində əlilliyi olan şəxslərin potensialından istifadə olunmasına 
və səlahiyyətlərinin artırılmasına diqqət yetirirlər. Onların yarıdan çoxu inkişaf etməkdə olan 
ölkələrdə yerləşir.
DPİ-nin məqsədi əlilliyi olan şəxslərin insan hüquqlarının təşviqi və müdafiəsi vasitəsilə bütün 
belə şəxslərin həyatın ümumi axınında tam iştirakına nail olmaqdır. DPİ-nin diqqəti xüsusilə 
də inkişaf etməkdə olan ölkələr üzərində cəmlənir, çünki həmin ölkələr dünyadakı bir milyard 
əlilliyi olan şəxslərin 80%-ni, dünyanın ən kasıb və imkansız əhalisinin isə 20%-ni əhatə edir.
Bu  gün  bir  çox  ölkədə  əlilliyi  olan  şəxslərin  əksər  təşkilatları  üçün  milli  koordinasiya 
mexanizmləri  var.  Bu  təşkilatların  bəziləri  nəqliyyat  və  müstəqil  yaşayış  kimi  müəyyən 
məsələlər üzərində diqqət cəmləyir, digərləri ruhi sağlamlıq və ya qavrama məhdudiyyətləri 
kimi bir əlillik tipinə daha həssas yanaşır, bir çoxu da yerli və ya milli səviyyədə əlilliyi olan 
bütün şəxslərin maraqlarını təmsil etməyə çalışır.
 
Əlilliyi olan şəxslərin kənarlaşdırılması 
Əlilliyi  olan  şəxslərin  cəmiyyətdə  tam  iştirakının  qarşısını  alan  əsas  maneələrin  siyahısı 
aşağıda verilib. 
1.  Təşkilati/strateji cəhətdən
Hökumət  siyasəti,  qanunlar  və  dövlət  xidmətləri  heç  də  həmişə  əlilliyi  olan  şəxslərin 
ehtiyaclarını  nəzərə  almır,  ya  da  bu  ehtiyaclar  praktik  olaraq  ödənmir.  Məsələn,  səhiyyə 
xidmətləri əlçatımlı olmaya bilər; əlilliyi olan uşaqlar üçün təhsildə ayrı-seçkilik və ya aşağı 
standart ola bilər; tibbi və təhlükəsizlik qaydaları insanlar üçün ədalətsiz şəkildə uyğunsuz 
ola bilər, yaxud da onları işəgötürülmədən və ya xidmətlərdən kənarda qoya bilər.
2.  Fikir
Əlilliyi olan şəxslərin iştirakına ən böyük maneəni çox zaman münasibət, yanaşmalar yaradır. 
Xürafat  (əsassız  yaradılmış  mənfi  rəy)  və  stereotiplər  hər  bir  kəsin  əlilliyi  olan  şəxsdən 
gözləntilərini  azaldır,  bu  isə  o  deməkdir  ki,  çox  zaman  onların  qərar  qəbulunda  heç  bir 

İnklüziv Qərar Qəbulu üzrə IDEAS Vasitələr Toplusu
© “Hökumətin qərar qəbulu prosesində vətəndaş cəmiyyətinin 
əlilliyi olan şəxslərin hüquqlarının təşviqatçısı kimi iştirakı” layihəsi
14
səlahiyyəti, rolu olmur. Onları öz həyatlarının fəal sahiblərindən çox «xəstə» və ya «xidmət 
istifadəçisi» sayırlar. Bəzi əlilliyi olan şəxslər stiqma, açıq aqressiya və zorakılıqla üzləşirlər. 
Bunlar ruhi xəstəliyi, İİV (HİV) və ya hepatit kimi keçici xəstəlikləri olan insanlara xüsusi mənfi 
münasibətdə özünü göstərir.
Əlilliyi  olan  şəxslərin  cinayət  qurbanı  olma  ehtimalı  digər  insanlarla  müqayisədə  dörd 
dəfə, zorakı hücuma məruz qalma ehtimalı isə iki dəfə çoxdur - BK-dakı son araşdırma 
bunu göstərir.
1
3.  Fiziki
Binalara və ətraf mühitə fiziki əlçatımlılığın olmaması ucbatından əlilliyi olan insanların 
çoxu ailə, icma və ya ölkə həyatında fəal iştirak edə bilmir. İşləmək üçün onların imkanları 
məhdudlaşdırılır. Onlar xidmətlərdən, istirahət və əyləncədən kənar edilir.
4.  Qeyri-müvafiq məlumat və kommunikasiya 
Məlumat və kommunikasiya çox zaman əlilliyi olan insanlar üçün əlçatımlı olmur. Dövlət və 
özəl xidmətlər barədə məlumat çox zaman əlçatımlı formalarda olmur. Vebsaytlar hələ də 
bəzən əlilliyi olan insanların istifadəsi üçün yararlı şəkildə dizayn edilmir və ya əlilliyi olan 
şəxslərin istifadə etdiyi proqram təminatına uyğun gəlmir. Əlilliyi olan şəxslər məlumatdan 
istifadə etməyi bilməyə bilərlər.
5.  Tədqiqatın yoxluğu
Əlillik üzərində cəmləşmiş müfəssəl statistik və digər məlumatların yoxluğu effektli dəyişikliyə 
mane olur. Dəlillərə əsaslanan siyasət daha yaxşı nəticələrə gətirə bilər. Yerli və milli siyasət 
barədə məlumat vermək üçün dəlil toplanmasını dəstəkləmək yönündə vətəndaş cəmiyyəti 
təşkilatlarının əvəzsiz imkanları var. Məsələn, işəgötürənlərə nəyin stimul verdiyi ilə yanaşı, 
əlilliyi olan şəxslərin iş tapmasına və onu əlində saxlamasına kömək edən amilləri nəzərdən 
keçirmək səmərəli məşğulluq proqramları barədə məlumat verməyə kömək edir.
6.  Maliyyə
Bərabərliyin  təşviqi  məqsədilə  siyasət  və  planların  həyata  keçirilməsi  üçün  resurslar  çox 
zaman məhduddur. Çox zaman dünyanın müxtəlif yerlərində əlilliyi olan şəxslər üçün ayrılan 
maliyyə onları təcrid edir və ya cəmiyyətin ümumi axınından kənarlaşdırır. Bəzən əlilliyi olan 
şəxsləri işə getmək və ya seçkilərdə namizədliyini vermək qarışıq tam fəallığa qabil etmək 
üçün uyğunlaşdırmalar aparmağa çəkiləcək potensial xərclərdən qorxurlar. 
Böhranı həll etmək üçün resursların necə bölünməsi və fondlardan istifadə barədə anlayışın 
olmaması təşkilatları və siyasət formalaşdıranları əlilliyi olan şəxslərin cəmiyyətə dəyərli iqtisadi 
və sosial töhfə vermək imkanlarını artıracaq siyasət, iş, fiziki əlçatımlılıq və kommunikasiyalara 
dəyişiklik məqsədilə sərmayə qoymalarının qarşısını alan faktorlardan yalnız bəziləridir. 
1
http://www.equalityhumanrights.com/sites/default/files/documents/research/disabled_people_s_experi-
ences_of_targeted_violence_and_hostility.pdf

© “Hökumətin qərar qəbulu prosesində vətəndaş cəmiyyətinin 
əlilliyi olan şəxslərin hüquqlarının təşviqatçısı kimi iştirakı” layihəsi
İnklüziv Qərar Qəbulu üzrə IDEAS Vasitələr Toplusu
15
Siyasət formalaşdırılması və xidmət göstərilməsi – 
əlilliyi olan şəxslər haqqında və onlarla 
Bu bölmə əlillik hərəkatının siyasət formalaşdıranlar və vətəndaş cəmiyyəti sektoru ilə necə 
işləməli olduğunu anladan bəzi konsepsiyaları əks etdirir. Bu konsepsiyalar BK kontekstinə 
çox uyğundur və bu ölkənin təcrübəsinə əsaslanır. 
Əlilliyi olan şəxslərin burada əksini tapan müxtəlif təcrübələrə yiyələndiyini nəzərə almaq lazımdır. 
Çox zaman bu konsepsiyalar zəif anlaşılır, hətta bunlar üzrə öhdəliklər olsa belə, hökumət, 
vətəndaş  cəmiyyəti,  media  və  əlilliyi  olan  şəxslər  qarışıq  vətəndaşların  bu  yanaşmaları 
həyata keçirmək üçün hüquqi vasitələri və təcrübəsi olmur.
Bizim üçün bizsiz heç nə
«Bizim üçün bizsiz heç nə!» - sözügedən siyasətin təsir etdiyi qrup üzvlərinin tam və birbaşa 
iştirakı olmadan heç bir siyasət qəbul oluna bilməz - fikrini çatdırmaq üçün istifadə edilən şüardır. 
Bu deyimin mənşəyi mərkəzi Avropanın siyasi ənənələrindən gəlir. Polşada qanunverici hakimiyyəti 
monarxdan alıb parlamentə verən 1505-ci il konstitusiya qanununu yaratmağa kömək edən siyasi 
deviz belə idi. Sonralar bu şüar demokratik normaların tətbiqi üçün bir aforizmə çevrildi. 
Bu termin 1990-cı illərdə əlillik aktivizmində istifadə olunmağa başladı. 
Ümumi axına salınma
“Biz qadınların iştirakı olmadan onların h
əyatına təsir edən qərarlar qəbul etmək barədə 
düşünm
ərik, onda bəs niyə əlilliyi olan şəxslərin iştirakı olmadan onlara təsir edən qərarlar 
q
əbul etməyin doğru olduğunu düşünürük?”
IDEAS layih
əsi iştirakçısından sitat
Dünyanın hər yerində əlilliyi olan şəxslərin üzləşdiyi maneələrin anlaşılması və onların 
həllinin vacibliyi siyasət formalaşdıranların beynəlxalq səviyyədə “ümumi axına salma” 
konsepsiyasını inkişaf etdirməsinə gətirib çıxardı ki, bu da əlilliyi olan şəxslərin “bizim 
üçün bizsiz heç nə” ideyasını əks etdirir.
2007-ci ilin noyabrında BMT-nin İqtisadi və Sosial Şurası əlilliyi olan şəxslərin ümumi axına 
salınmasını  BMT üzvü olan ölkələrin fəaliyyət planlarına daxil etdi.
BMT İqtisadi və Sosial Şurasına əsasən, ümumi axına salınma əlilliyi olan şəxslərin 
hüquqlarını müdafiə vasitəsidir. Bu konsepsiyanın mənşəyi BMT İqtisadi və Sosial Şurasının 
1997-ci ildə təsbit etdiyi gender üzrə ümumi axına salınma konsepsiyasından gəlir.
Ümumi axına salınma əlilliyi olan şəxslərin hüquqlarının hökumətin bütün səviyyələrində 
qiymətləndirilməsini ehtiva edir.
 
Əlilliyi olan şəxslərin maraqları xüsusi proqramlarda deyil, digər şəxslərlə birgə ölkənin 
siyasi, iqtisadi və sosial sahələr üzrə milli proqramlarında nəzərə alınmalıdır.

İnklüziv Qərar Qəbulu üzrə IDEAS Vasitələr Toplusu
© “Hökumətin qərar qəbulu prosesində vətəndaş cəmiyyətinin 
əlilliyi olan şəxslərin hüquqlarının təşviqatçısı kimi iştirakı” layihəsi
16
Əlilliyi  olan  şəxslərin  hüquqlarına  dair  BMT  komitəsi  ümumi  axına  salınmanın  altı  əsas 
prinsipini müəyyən edir:
1. Əlilliyi  olan  şəxslərin  ümumi  axına  salınmasının  həyata  keçirilməsi  bütövlükdə  dövlət 
sisteminin ümumi məsuliyyətini təmsil edir, burada hər bir şöbə daha yüksək idarəedici 
orqan tərəfindən təmsil olunur.
2. Ümumi  axına  salınma  ilkin  mərhələdən  hesabat  və  monitorinq  üçün  mexanizmlərin 
yaradılmasına məcbur edən şərtdir.
3. Ümumi  axına  salınmaya  başlamazdan  əvvəl  həyata  keçirilmiş  məsələlərin  araşdırılması 
hər bir sahədə aparılmalıdır ki, bu araşdırma əlilliyi olan şəxslərin müəyyən istiqamətdə 
qeyri-bərabər şəraitdə olması barədə məlumat versin.
4. Onların arasında insan və maliyyə resurslarının təmin edilməsi üçün siyasi iradə və onun 
ifadəsi olmalıdır.
5. 
Ümumi axına salınma qərar qəbulunun bütün səviyyələrində əlilliyi olan şəxslərin 
iştirakını ehtiva edir.
6. Ümumi  axına  salınma  xüsusi  əlillik  proqramlarını  və  müsbət  fəaliyyət  yönümlü 
qanunvericiliyə tələbi əvəz etmir, yaxud da azaltmır.
 Xüsusilə də, yuxarıda verilmiş 5-ci bənd inklüziv qərar qəbulunun əhəmiyyətini vurğulayır.
Birgə ərsəyə gətirmə (istehsal)
Bəzi  kontekstlərdə  “inklüzivqərar  qəbulu”  əvəzinə  «birgə  ərsəyə  gətirmə»  (birgə  istehsal) 
ifadəsindən istifadə edilir.
Birgə  ərsəyə  gətirmə  əlilliyi  olan  şəxslərlə  strateji  səviyyədə  partnyorlar  kimi  işləmək 
deməkdir. Bu, həm də əlilliyi olan şəxslərin siyasət və ya layihənin müddəti boyunca iştirakını 
təmin  etmək  öhdəliyidir.  Bu  səviyyəli  iştirakın  səmərəliliyə  əhəmiyyətli  dərəcədə  müsbət 
təsiri ola bilər.
Birgə ərsəyə gətirmənin faydalarına bunlar daxildir:
•
əlilliyi olan şəxslərin birbaşa təcrübəsinə əlçatımlılıq, ondan istifadə imkanı
•
müştərilərin baxışlarına dəyər verildiyini açıqca nümayiş etdirmək
•
həlli müşkül problemlərin müəyyən olunması üçün birgə işləməklə etibarlı münasibət 
yaratmaq
•
problemlərin daha yaxşı həlli yollarını ərsəyə gətirmək
Birgə ərsəyə gətirmək müəyyən təşkilatla birgə işləmək və ya əlilliyi olan müxtəlif şəxsləri siyasət, 
yaxud layihə barədə məsləhət vermək üçün dəvət etmək hesabına başa gələ bilər. Bu eyni qrup 
əlilliyi olan şəxslərin işlənib hazırlanma və çatdırılma boyunca iştirakını təmin edir.
Birgə ərsəyə gətirmədən hər kəs yararlana bilər: professionalların və işçi heyətin əlilliyi olan 
şəxslərin gündəlik həyatını daha yaxşı anlamaq imkanı olur; əlilliyi olan şəxslər isə siyasət və 
xidmətlərin necə işlənib hazırlandığı və çatdırıldığı barədə daha çox öyrənə bilərlər.

© “Hökumətin qərar qəbulu prosesində vətəndaş cəmiyyətinin 
əlilliyi olan şəxslərin hüquqlarının təşviqatçısı kimi iştirakı” layihəsi
İnklüziv Qərar Qəbulu üzrə IDEAS Vasitələr Toplusu
17
BK-da hökumət qurumlarının çoxu birgə istehsalın praktikada necə olması barədə direktivlər 
hazırlayıb.
2
Bu  direktivlər  göstərir  ki,  birgə  istehsalın  işləməsi  üçün  əlilliyi  olan  şəxslər  planlaşdırma 
prosesi  boyunca  nə  edilməsi  barədə  razılığa  gəlmək,  hansı  işi  görmək  və  işin  gedişatını 
yoxlamaq mərhələlərində iştirak etməlidirlər. 
İstədiyiniz uğura nail 
oldunuzmu? Nəticədə 
əlilliyi olan şəxslərin 
həyatında nə dəyişib?
Kimin bu inkişafın 
tərkib hissəsi olmağa 
ehtiyacı olduğu barədə 
düşünün.
İndiki zaman, yaxın və 
uzaq gələcək üçün nə 
baş verməli olduğu 
barədə birgə düşünün. 
Kimin nəyi və nə 
vaxtadək edəcəyi üzrə 
razılığa gəlin.
http://www.vodg.org.uk/uploads/pdfs/Co-production_in_Action_SCIE_report.pdf
http://www.ndti.org.uk/uploads/files/Personalisation_-_dont_just_do_it_coproduce_it.pdf
2
http://odi.dwp.gov.uk/involving-disabled-people/co-production.php
Fəaliyyət göstərin.
Bu məqsədlərə nail 
olunması üçün resurs-
ları müəyyən edin: 
resursunuz varmı? 
Lazım olanı necə əldə 
edə bilərsiniz?
Birgə 
ərsəyə 
gətirmə 
fəaliyyətdə
Nəyi dəyişmək istədi-
yiniz barədə razılığa 
gəlin. Hər kəsin 
nöqteyi-nəzərinə görə 
uğur necə görünür?
Qərar qəbuluna töhfə 
verilməsində bir-birini 
necə dəstəkləməyin 
yollarını işləyib 
hazırlayın.
Həllinə 
yönlənməli 
olduğunuz məsələləri 
anlamaq və razılaşmaq 
üçün birgə işləyin.

İnklüziv Qərar Qəbulu üzrə IDEAS Vasitələr Toplusu
© “Hökumətin qərar qəbulu prosesində vətəndaş cəmiyyətinin 
əlilliyi olan şəxslərin hüquqlarının təşviqatçısı kimi iştirakı” layihəsi
18
Müstəqil yaşayış
Bir çox ölkədə və beynəlxalq səviyyədə öz həyatını arzu etdiyi kimi yaşamaq üçün müstəqilliyi 
və seçimi olan insanlara aid “müstəqil yaşayış hərəkatı” var.  
Təxminən  son  30  il  ərzində  əlilliyi  olan  şəxslər  “müstəqil”  və  “müstəqillik”  sözlərinin 
mənasını  yenidən  müəyyən  etməyə  çalışıblar.  Bu  mübarizə  sağlamlıq  məhdudiyyətinə 
görə  öz  gündəlik  həyatını  yaşamaqda  başqalarının  köməyinə  arxalanan  insanların  sosial-
iqtisadi təcrübəsindən meydana çıxıb. Bu, 
insanların həyatından seçim və nəzarəti alan 
sağlamlıq məhdudiyyəti deyil, onları dəstəkləmək üçün ayrılmış resurslardan dövlətin 
istifadə tərzi olduğunu anlamaqdan irəli gəldi. Onların yaşadığı evlər başlıca şeylərə nail 
olmaq üçün müstəqilliyə imkan vermirdi, ancaq elə ki onlar resursları nəzarətə aldılar, öz 
həyatlarını da nəzarətə götürə bildilər. 
Buna  görə  də  köməyin  təmin  olunma  tərzi  üzrə  seçim  və  nəzarət  əlilliyi  olan  şəxslərin 
hərəkatının müstəqil yaşayışa dair tərifinin özəyində durur. 
Fərdiləşdirmə
Fərdiləşdirmə mənası “qanunla təmin olunmasından və ya özlərinin maliyyələşdirməsindən 
asılı olmayaraq dəstək alan hər bir kəs seçim hüququna və bütün xidmət şəraitlərində həmin 
dəstəyin forması üzərində nəzarətə malikdir” olan sosial qayğı yanaşmasıdır. 
BK-da hökumətin əlilliyi olan şəxsləri müxtəlif növ şəxsi qayğı xidmətləri və pulla ala biləcəkləri 
seçimlərlə təmin edən iki maliyyə forması var. Bunlar birbaşa ödənişlər və şəxsi büdcələrdir.  
Birbaşa ödənişlər  hökumət tərəfindən edilir ki, yerli hökumətin birbaşa təmin etməsi əvəzinə 
əlilliyi olan şəxslər özləri qayğı xidmətlərini ala bilsinlər.
Məqsəd  xidmətlərin  təminatında  daha  çox  elastikliyin  olmasıdır.  Kiməsə  sosial  qayğı 
xidmətləri əvəzinə pul verəndə onun seçimi və öz həyatına nəzarəti daha çox olur, xidmətin 
necə çatdırılması barədə qərarı da o özü verir. 
2013-cü ildən bəri İngiltərədə sosial xidmətlərdən yardım alan hər kəsin şəxsi büdcəsi var. 
Şəxsi  büdcə  ehtiyacların  necə  qarşılanması,  maliyyələşməsi,  eləcə  də  məlumatlı  seçimə 
dəstək üçün bir çox imkanlar verir. Onun məqsədi şəxsə daha çox nəzarət imkanı vermək və 
aldığı xidmətlərin onun müəyyən ehtiyac və istəklərini qarşılamasını təmin etməkdir. Şəxsi 
büdcə şəxslərin özlərinin birbaşa ödənişlər alması vasitəsilə, yerli şura və ya kimsə başqası 
tərəfindən idarə edilə bilər.
Fərdiləşdirmə ideyası ondan ibarətdir ki, fərdlər onlara göstərilən xidmətləri özləri seçə və 
nəzarətdə saxlaya bilərlər, həmin xidmətlər “bir ölçü hamıya uyğundur” prinsipindən daha 
çox, hər bir fərdin ehtiyaclarına uyğunlaşdırılıb. 
Fərdiləşdirmə həmçinin  ailələr üçün qayğı və dəstək üzrə təkmilləşdirilmiş informasiyanın 
verilməsi, insanların qayğıya ehtiyacının azaldılması və ya gecikdirilməsi üçün qabağlayıcı 
xidmətlərə investisiya qoyulmasını, fərdlər və icmalar arasında müstəqilliyin, özünə inamın 
təbliğini də əhatə edir. 

© “Hökumətin qərar qəbulu prosesində vətəndaş cəmiyyətinin 
əlilliyi olan şəxslərin hüquqlarının təşviqatçısı kimi iştirakı” layihəsi
İnklüziv Qərar Qəbulu üzrə IDEAS Vasitələr Toplusu
19
Mahiyyətcə fərdiləşdirmənin sosial qayğı sektorunda iştirak edən hər bir kəsə nəzərə çarpan 
faydası var. 
Fərdiləşdirmənin uğurlu olmasının əsas dəlili onun yerli səhiyyə xidməti, mənzillə təminat  
dəstəyi, məişət və buna bənzər digər işləri yerinə yetirə bilmələri üçün kömək kimi ictimai  
xidmətlərdən istifadə etməklə əlilliyi olan şəxslərin həyatını nə dərəcədə yaxşılaşdırmasıdır. 
Fərdiləşdirmə hökumətin xüsusi siyasətinə çevriləndən sonra ən böyük dəyişikliklərdən biri 
sosial qayğı peşəkarları, yerli hökumətin böyüklər üçün sosial qayğı heyəti və sosial işçilər 
qarışıq ictimai xidmətlərdə çalışan mütəxəssislərlə bağlı baş verib. Qayğının idarə edilməsinin 
əsas funksiyaları - xidmət istifadəçilərinin qiymətləndirilməsi, qayğı planının tərtib edilməsi 
və ehtiyacları ödəmək üçün xidmətlərin alınması - bütün bunlar şəxsi  büdcələr vasitəsilə 
transformasiya edilir. Beyinlərdə və münasibətlərdə də dəyişiklik baş verib, belə ki, əlilliyi 
olan şəxslər üçün qərarları başqaları deyil, onlar özləri qəbul edirlər.
İnklüziv qərar qəbulu haqqında
İnklüziv qərar qəbulu nədir?
Əlilliyi  olan  şəxslərin  yaşadığı  təcrübələr  siyasət  formalaşdırılması  və  xidmətlərin 
planlaşdırılması işində çox lazımlıdır, ancaq onlar öz həyatlarına birbaşa təsir edən məsələlər 
barədə qərar qəbulu prosesindən kənarlaşdırılıblar. 
Əlilliyi  olan  Şəxslərin  Hüquqlarına  dair  BMT  Konvensiyasının  4-cü  maddəsinə  əsasən, 
əlilliyi olan şəxslər özlərinin təmsilçi təşkilatları vasitəsilə onlarla əlaqəli siyasət, qanun və 
xidmətlərin formalaşdırılması və həyata keçirilməsinin bütün mərhələlərində məsləhətlərini 
verməli və fəal iştirak etməlidirlər.
3
İnklüziv  qərar  qəbulu  planlaşdırma,  problemin  həlli  və  qərar  qəbulu  üzrə  əməkdaşlığa 
fəlsəfi və praktik yanaşmadır. O, qərarın birbaşa təsir etdiyi şəxslərin və qərarların icrasına 
cavabdeh kəslərin fəal iştirakını təmin edir. 
İnklüziv qərar qəbulu əliliyin sosial modeli ilə uzlaşır ki, həmin modeldə deyilir:
 
•  insanlar cəmiyyətin onların iştirakı, cəlb olunması və bərabərliyi üçün qoyduğu 
maneələrlə əlil (qabiliyyətsiz) edilir.
•  sağlamlıq məhdudiyyətləri həyatın normal bir parçasıdır; diskriminasiya, ayrı-seçkilik 
isə yox
•  professionallar «əl altında» (hazır) olmalı, «başda» olmamalıdır- əlilliyi olan şəxslər 
başqalarının təcrübəsindən yararlanmalı, ancaq onlar tərəfindən nəzarətə 
alınmamalıdır
•  «bizim üçün bizsiz heç nə» - əlilliyi olan şəxslər onlara aid qərar və fəaliyyətlərdə 
iştirak etməlidir
•  əlilliyi olan şəxslərin bərabərlik, ləyaqət və müstəqillik hüququ var
3
http://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/WHA67/A67_16-en.pdf?ua=1

İnklüziv Qərar Qəbulu üzrə IDEAS Vasitələr Toplusu
© “Hökumətin qərar qəbulu prosesində vətəndaş cəmiyyətinin 
əlilliyi olan şəxslərin hüquqlarının təşviqatçısı kimi iştirakı” layihəsi
20
Əlilliyi  olan  şəxslər  üçün  bərabərliyin  təşviqində  inklüziv  qərar  qəbulu  regional  və  milli 
səviyyədə bir çox ölkədə əsas amil kimi ortaya gəlir. Bu, əlilliyi olan şəxslərin hüquqlarını 
və  iştirakını  həyata  keçirmək  üçün  yaradılmış  siyasət  və  xidmətlərə  kömək  olunması 
nəzərdə tutulanların birbaşa təcrübəsindən yararlanmaqla təmin edilir. Bu, həmçinin əlilliyi 
olan insanları öz həyatlarının fəal sahibi kimi göstərməklə cəmiyyətdə onlardan gözləntilər 
yaradır, əlilliyi olan şəxsləri özlərinə və cəmiyyətə fayda verməyə həvəsləndirir.
İnklüziv qərar qəbulu nə üçün həlledicidir
Əlilliyi  olan  şəxslərin  üzləşdiyi
 
maneələrin  çoxu  onların  öz  həyatlarına  təsir  edən  siyasət 
və xidmətlərin işlənib hazırlanmasında iştirakının olmaması üzündən hələ də qalmaqdadır. 
Bu maneələri aşmaq bütün cəmiyyətin xeyrinədir, çünki əlilliyi olan şəxslərin proseslərdən 
kənarda qalması nəinki onlara, hətta onların ailələrinə də təsir edir və onların potensialının 
bütöv icmanın xeyrinə gerçəkləşməsinin qarşısını alır.
IDEAS  layihəsində  iştirak  edənlər  əlilliyi  olan  şəxslərin  və  onların  təşkilatlarının  milli  və 
regional səviyyədə qərar qəbulu prosesində iştirakını artırmaq üçün prioritet fəaliyyətləri 
müəyyən ediblər:
•  təhsil hüququ: təhsil sisteminin bütün səviyyələrində inklüziv təhsilin həyata 
keçirilməsini təmin etmək
•  sosial müdafiə hüququ (sosial müavinətlərin əsas təminatı)
•  məlumatdan istifadə imkanı (məlumata əlçatımlılıq, çıxış): görmə məhdudiyyətləri olan 
insanlar üçün kompüter proqramlarının təminatı
•  Konvensiyanın 9-cu maddəsinin (İstifadə imkanı, əlçatımlılıq) həyata keçirilməsini təmin etmək 
•  əlilliyi olan şəxslərin və onların təşkilatlarının mərkəzi və yerli hökumət orqanlarında 
onlara aid siyasətin/qanunvericiliyin işlənib hazırlanması prosesində məsləhətçi və 
müşahidəçi kimi təmsil olunması
•  əlilliyi olan şəxslər üçün iş və məşğulluq şəraiti yaratmaq
•  əlilliyi olan şəxslər üçün müstəqil yaşayış və dəstəyi təmin etmək
Əlilliyi olan şəxslərin və onların maraqlarını təşviq edən təşkilatların qərar qəbulu prosesində 
iştirakı inkluziv, bərabər və məsuliyyətli cəmiyyətin formalaşmasına töhfə verəcək.