Bob. Ertak personajlarning bolalar tasavvurini oshirishdagi ahamiyati

Bitiruv malakaviy ishning to’zilishi: kirish, 3 bob, 5 paragraf, xulosalar, tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.

I.BOB. ERTAK PERSONAJLARNING BOLALAR TASAVVURINI

OSHIRISHDAGI AHAMIYATI.

1. 
   Kichik maktabgacha yoshdagi bolalar o’yinlari mazmuni
   

Maktabgacha pedagogikada o’yin nazariyasi ijtimoiy faoliyat hisoblanib, mehnatning tarixiy rivojlanish jarayonida paydo bo’ladi. O’yin doimo hayotni aks ettiradi. SHuning uchun uning mazmuni ijtimoiy voqelikda o’zgarib turadi. O’yin

– maqsadga qaratilgan o’ylangan jarayondir. O’yin jarayoni asosida o’quv faoliyati rivojlanadi. Bola yoshligida qancha ko’p o’ynasa, maktabda yaxshi o’qishiga va keyinchalik mehnat faoliyatiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi

O’yin bolalarni jismoniy tomondan tarbiyalash sistemasiga, maktabgacha ta’lim muassasasining ta’lim-tarbiya ishida, axloqiy, mehnat va estetik tomondan tarbiyalashda katta o’rin tutadi.

O’yinda yosh organizmga xos bo’lgan talab va ehtiyojlar qoniqtiriladi, hayotiy faollik ortadi, bardamlik, tetiklik, quvnoqlik tarbiyalanadi. SHuning uchun ham bolalarni jismoniy tarbiyalash sistemasida o’yin munosib o’rin egallaydi.

O’yin ta’lim va mashg’ulotlar bilan, kundalik hayotdagi kuzatishlar bilan uzviy bog’liq bo’lib juda katta ta’lim-tarbiyaviy ahamiyatga egadir. Ijodiy o’yinlarda muhim bilim egallash jarayoni yuzaga keladi, bu bolaning aqliy kuchini ishga soladi, tafakkurni, xayolni, diqqatni, xotirani faollashtirishni talab qiladi. Bola masalalarni mustaqil hal qilishga o’rganadi, o’ylagan narsasini amalga oshirish uchun yaxshiroq va osonroq usul o’ylab topadi, o’z bilimlaridan foydalanish va uni so’z bilan ifodalashni o’rganadi.

O’yinda aks ettirilayotgan narsani bilib olishga qiziqish o’yg’onadi. Ko’pincha o’yin bolalarga yangi bilim berish va ularning fikrini, bilim doirasini kengaytirish uchun xizmat qiladi. Bolalarda kattalarning mehnatiga, ijtimoiy hayotga, kishilarning qahramonona ishlariga qiziqish sari ularda bo’lajak mutaxassislik, yaxshi ko’rgan qahramonlariga taqlid qilish kabi dastlabki orzular paydo bo’ladi.

O’yin - buyumli-predmetli va ijtimoiy voqelikda harakat qilish va uni anglashga yo’naltirilgan jarayondir. U o’zining kelib chiqishi ko’ra, yo’nalish va mazmuniga ko’ra ijtimoiy voqelik hisoblanadi. O’yin, bu bola faoliyatining yorqin turi. Unda maqsadning mavjudligi, sabablar, amalga oshirish vositalarining rejali harakatlari natijaning mavjudligi uning o’ziga xosligidir. Xususiyatlarning orasida sabablarning o’ziga xosligi asosiy hisoblanadi. O’yin jarayonida bolaning psixik bilish jarayoni, irodasi, hissiyoti, ehtiyoji va qiziqishlari, ta’sirchanligi – uning butun shaxsiyati shakllanadi. Bola o’yinda amaliy ehtiyojlarga qaram bo’lmaydi. Bunda u o’zining bevosita ehtiyoj va qiziqishlaridan kelib chiqadi. Bolalarning o’yinlari o’zining rang – barangligi bilan ajralib turadi.

O’yin o’z mazmuni va tashkil etilishiga ko’ra, bolalarga ta’sir ko’rsatish darajasi, buyumlarning turlari va kelib chiqishiga ko’ra ijodiy va qoidali o’yinlarga bo’linadi.

Tadqiqotchi A.V.YArmolenko yarim yoshlik go‘daklarda jozibali narsalarning o‘zaro qiyosiy tasnifini tadqiq qilgan. Muallif olgan ma’lumotlarga qaraganda go‘dak behisob jismlar orasida insonni (katta yoshli odamlarni) tobora aniqroq, ravshanroq ajrata boshlagan. SHu bilan birga harakat, ko‘ruv qo‘zg’atuvchisiga, diqqatni to‘plash 26 sekundddan 37 sekundgacha harakat qilmayotgan odamga bolaning tikilishi, 34 sekunddan 38 sekundgacha, harakatdagi ko‘ruv qo‘zg’atuvchisiga qarashi 41 sekunddan 78 sekundgacha, harakatdagi insonga e’tibor berishi 49 sekunddan 88 sekundgacha ortgan.

Tajribada go‘dakning harakatlanayotgan odamga diqqatini to‘plab turishi 4 marotaba ortgani aniqlangan. Go‘dak jonsiz narsalarga qaraganda odamga diqqatini barqaror qaratishi uning kattalarga munosabati o‘zgarganidan emas balki ular bilan aloqaga kirishganda sust retseptor o‘rnini faolrog’i egallaganidandir. Go‘dakda fazoviy tassavvurning boyishida jumlalarning idrok qilishidagi farqlashning takomillashuvi muhim vosita xisoblanadi. Hayot tajribasi ortib borishi mashqlar natijasida jismlarning alomatlari va belgilarni o‘quvi paydo bo‘ladi.

Olimlarning fikricha 3-oydan 6 oylikkacha bolada katta yoshdagi odamlar bilan tanlab munosabatda bo‘lishi vujudga keladi. Uch oylik go‘dak begonalar

orasidagi tuqqan onasini ajrata olsa, yarim yoshdan boshlab esa begonalar ichidagi qarindoshlarini ham farqlay boshlaydi. M.YU.Kistayakovskaya ma’lumotiga ko‘ra, 5-6 oylikda u muomala qilayotgan notanish shaxsga bir oz tiqiladi, keyin yo qo’limsiraydi yoki undan yuzini o‘giradi, xatto, qo‘rqib yig’lab yuboradi. Bolada o‘zini parvarish qilayotgan yaqin kishilariga bog’lanib qolishi sodir bo‘ladi. Ana shu sababli onasini yoki enagasini ko‘rsa qiyqirib qarshilaydi, unga talpinadi, qo‘l-oyog’ini ixtiyorsiz tipirchilatadi. U yarim yoshga to‘lganda atrofdagi yaqin kishilari, qarindosh-urug’lariga, xatto qo‘ni -qo‘shnilarga ham bog’lanib (o‘rganib) ko‘nikib qoladi. Ta’minan 8-9 oyligidan kattalar bilan dastlabki o‘yin faoliyatini boshlaydi.

O‘yin faoliyatidagi tabassum, jonlanish, shodlik, tuyg’ulari avval faqat kattalar ishtirokida namayon bo‘ladi, vaqt o‘tishi bilan o’yinning o‘zi bolaga quvonch bag’ishlaydi. Go‘dak bir yoshga yaqinlashgan sari kattalarning xatti- harakatlarini izchil ko’zatishdan tashqari unda asta-sekin ularning ko‘mak berish ishtiyoqi tug’iladi. Natijada bola individual faoliyat turidan hamkorlikdagi faoliyatga ham o‘ta boshlaydi. Ma’lum, hamkorlikdagi faoliyat muloqot ko‘lamini kengaytirishga yordam beradi.

Maktabgacha tarbiya davri shaxsning xaqiqiy tarkib topishi (voyaga etish) davri bo‘lganligi uchun ham shunday muhim bir davrdir. Hayotning birinchi yili mobaynida bolaning tevarak -atrofdagi muhitga munosabati jiddiy ravishda o‘zgaradi. Bola kattalar bilan aloqada bo‘lishi natijasida uning o‘rgatishga qarab o‘z ixtiyorlarini qondiradigan narsa bilan mustaqil harakat qila boshlaydi. Dastlab u kattalar bilan birgalikda, so‘ngra ularning raxbarligida harakat qiladi, undan keyin ovqat yeyish bilan bog’liq bo‘lgan harakatlarni va o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatishga oid ishlarni mustaqil bajara oladi.

Hayotning 2 yilida kattalar bilan munosabatlarda o‘zgarish ro‘y beradi. Maktabgacha tarbiya yoshida bola katta odamni o‘z xulqi-atvori uchun o‘rnak deb xisoblaydi.

Maktabgacha tarbiya yoshida bola faoliyatining xilma-xil turlari o‘yin, mexnat rejimini bajarish bilan bog’liq bo‘lgan faoliyat rivojlana boradi va 2 yoshdan boshlab bolalar o‘ynaydigan bo‘lishadi.

2. 
   yoshda bola rasm sola boshlaydi va jon dil bilan rasm soladi. Rasm solish jarayonida uning idrok etishi aniqlashda u buyumning rangi va shaklini yaxshiroq ajrata boshlaydi, ko’zatuvchanligi rivojlanadi. Bola tasavvurlayotgan narsani o‘xshatish maqsadida rasmda aks ettirish zarur bo‘lgan narsalarning belgilarini ataylab ajratib ko‘rsatadi.
   

Bola rasm solar ekan, rasmni so‘zlar bilan to‘ldirib, faollik bilan harakat qiladi, u o‘z tassavvurlari asosida keyinchalik katta yosh odamlarning so‘ziga binoan rasmlar yaratmog’i mumkin-unda ayrim narsalarning obrazlari vujudga keladi. Rasm solish bilan loy va plastilinlardan shakllar yasaydi, natijada, bola analizatorlarining rivojlantirishda hamda moslashgan va differensiyallashgan harakatning tarkib topiishidan tashqari uning narsa shaklini, xajmini, bir o‘lchovda bo‘lishi va uni idrok etish takomillasha boradi.

Yirik psixologlar A.Vallon, J.Piaje, L.S.Vigotskiy, S.L.Rubinshteyn, A.N.Leontev, B.G.Ananev, D.B.Elkonin va boshqalarning fikricha, go’daklik davrida bolaning predmetli faoliyati negizida rolli o’yin uchun eng zarur sharoitlar asta-sekin vujudga kela boshlaydi. Mazkur olimlar va ularning shogirdlari to’plagan ma’lumotlarga asoslanib rolli o’yinni vujudga keltiruvchi muhim omillar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:

1. 
   go’daklik davridagi predmet bilan uni harakatlantirish orasidagi bog’liqlik o’z ahamiyatini yo’qota boradi, natijada predmet bilan harakat alohida hukm surish imkoniyati tug’iladi va bola ularni alohida umumlashgan tarzda aks ettira boshlaydi;
   
2. 
   bola haqiqiy o’yinchoqlar o’rniga ularning asl mohiyatini to’la aks ettirolmaydigan yasama va beo’xshov nusxalaridan keng foydalanadi (fabrikada tayyorlangan qo’g’irchoq yoki avtomabil o’rniga uyda yasab berilgan shunday narsalar bilan qanoatlantirish);
   
3. 
   bolaning o’z xatti-harakatlari kattalarning ishlaridan farqlanishiga intilishi, unda o’ziga xos shaxsiy harakat ko’nikmasining paydo bo’lishi;
   
4. 
   bolada o’z xatti-harakatini kattalar faoliyati bilan qiyoslash, harakatlarining mohiyatini muvofiqlashtirish va aynan to’zilishi jihatidan bir-biriga yaqinlashtirish istagining tug’ilishi;
   
5. 
   bola kattalarning hayoti va faoliyatida uchrab turadigan, odatdagi turmush muammolarini o’zida aks ettiruvchi, ma’naviy va maishiy ko’rinishga ega bo’lgan hayot jabhasini o’z xatti-harakatida izchil ravishda tiklashga (ularning rolini bajarishga) urinishadi o’yin faoliyatini takomillashtiradigan sharoitlarni tadqiq qilgan N.M.Aksarinaning ta’kidlashicha, o’yin o’zidan-o’zi vujudga kelmaydi, buning uchun kamida uchta sharoit mavjud bo’lishi kerak;
   

1. 
   bolaning ongida uni qurshab turgan voqelik to’g’risidagi xilma-xil taasurotlar tarkib topishi;
   
2. 
   har xil ko’rinishdagi o’yinchoqlar va tarbiyaviy ta’sir vositalarining muxayyoligi;
   

5. 
   bolaning kattalar bilan tez-tez muomala va muloqotga kirishuvi. Bunda kattalarning bolaga bevosita ta’sir ko’rsatish uslubi hal qiluvchi rol o’ynaydi.
   

SHunday qilib, psixolog adabiyotlar tahliliga tayanib maktabgacha yoshdagi bolalarning o’ziga xos xususiyatlari qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:

1. 
   bola odamlarning faoliyati, ularning predmetlarga munosabati va o’zaro muomalasiga qiziqadi;
   
2. 
   bolalar rolli o’yinda atrofdagi voqelikning eng tashqi ifodali, jo’shqin xis-tuyg’uli jihatlarini aks ettiradilar;
   
3. 
   rolli o’yinda bola kattalar bilan bir xil sharoitda, yagona zaminda yashayotganini his etgan holda o’z istagini amaliyotga tadbiq qiladi;
   
4. 
   kattalar hayoti va faoliyatiga kirish bolaning tasavvuri timsollari tariqasida namoyon bo’lsa ham, umuman uning chinakkam shaxsiy hayotida o’chmas iz qoldiradi.
   

Maktabgacha yosh davrida o’yinning takomillashuvi. Psixologiya qabul qilinganidek, rolli o’yin faoliyati syujet va mazmundan tashkil topadi.

Odatda syujet deganda, o’yin faoliyatida bolalar aks ettiradigan voqelikning doirasi tushuniladi. O’yin syujeti turli davrga, sinfiy xususiyatga, oilaviy turmush tarziga, geografik va ishlab chiqarish sharoitlariga bog’liq holda yaratiladi. Bola munosabatga kirishadigan voqelik doirasi qanchalik tor, cheklangan bo’lsa, o’yinnnig syujeti shunchalik xira va bir xil ekanligini aks ettiradi.

O’yinlarning syujeti xilma-xilligiga qaramay, ularni maxsus guruhlarga biriktirish imkoniyati mavjuddir. Masalan, yirik psixolog ye.A.Arkin o’yinlarning quyidagi tasnifini tavsiya qiladi:

1. 
   ishlab chiqarishga (texnikaga); sanoat, qishloq xo’jaligi, qurilish, kasb- hunarga oid o’yinlar;
   
2. 
   maishiy va ijtimoiy siyosatga ro’zg’or: maktabgacha ta’lim muassasasiga, maktabga, kundalik turmushga oid o’yinlar;
   
3. 
   harbiy: urush-urush o’yinlari;
   
4. 
   drammalashtirilgan: kino, spektakl va boshqalarga oid o’yinlar. Biz shu tasnif haqida L.S.Vigotskiy, A.N.Leontev, D.B.Elkonin singari psixologlarning tanqidiy mulohazalariga to’la qo’shilamiz, chunki harbiy va drammalashtirilagn o’yinlarni ham ijtimoiy-siyosiy guruhga kiritish mumkin. Bizningcha, D.B.Elkoninning tasnifi ma’quldir. U maktabgacha yoshdagi bolalarga xos rolli o’yinlarning syujetiga ko’ra uchta guruhga ajratishni tavsiya qiladi:
   

1. 
   maishiy mavzu syujetiga oid o’yinlar;
   
2. 
   ishlab chiqarish syujetiga maaluqli o’yinlar;
   
3. 
   ijtimoiy-siyosiy syujetli o’yinlar.
   

Muallif ayrim o’yin turlari maktabgacha yoshdagi bolalarning barcha bo’g’inlariga mosligini, syujetlar maishiydan ishlab chiqarishga qarab va undan ijtimoiy-siyosiy voqealarni aks ettirishga qarab rivojlanishini alohida uqtiradi. Uning fikricha, o’yin syujetidagi bunday izchillik bolaning bilim saviyasi, turmush tajribasi kengayishi, uning katta yoshdagi odamlar turmushiga chuqurroq kirib borishi bilan bog’liqdir. Darxaqiqat, o’yin syujetining o’sishi turmushning tobora yangi qirralarini aks ettirish bilan cheklanib qolmay, muayyan syujetning o’ziga xos boshqa ko’rinishlari bilan boyishi sababli ham amalga oshadi.

Ma’lumki, 1-3 yosh bolalar hali tashqi muhitni juda oz o‘zlashtirganlar. Ular hali hattoki narsalarning rangini, hajmini va boshqa jihatlarini yaxshi ajrata olmaydilar. SHuning uchun ularga ko‘g’irchoq bilan birga har xil rangli qiyqim, laxtak matolar ham berish kerak. Ayniksa, qiz bolalar o‘z ko’g’irchoqlarini har xil rangli matolarga o‘rab, ro‘mol qilib o‘ratib mashq qiladilar. O‘g’il bolalarga esa, har xil rangli, bir-birining ichiga sig’adigan quticha o‘yinchoklarni berish foydalidir.

Bola 1-yoshdan 3- yoshgacha narsalar, bilan harakatlar qilishni egallaydi o‘yin bolaning harakatlarini rivojlantirish va takomillashtirishga yordam qiladi.

Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning (4 yoshdan boshlab) yetakchi faoliyatlarga bo‘lib o‘ynaladigan, ijodiy o‘yindir. O‘yin jarayonida bola muayyan rolllarni bajarishni o‘z zimmasiga olishadi hamda o‘yin sharoitida odamlar faoliyati va munosabatini esga keltirishadi. 3-4 yashar bolalarda birgalikda o‘ynaladigan o‘yinlar hali bo‘lmaydi. Dastlab buyum, o‘yinchoq rolini go‘yo esga solganday bo‘ladi, so’ngra bola o‘yinda ixtiyoriy suratda o‘z zimmasiga ma’lum rolni oladi. Maktabgacha tarbiya yoshida bolaning kattalar tomonidan uyushtirilib, muayyan maqsadga qaratilgan ijodiy faoliyati uning taraqqiyotga qancha ta’sir ko‘rsatadi.

4. 
   yashar bola narsalar o‘rtasidagi bog’lanishni farqlab oladi va o‘z faoliyatini planlashtiradi, bu faoliyat asta-sekin ijodiy faoliyatga aylanadi
   

Maktabgacha yoshdagi bolalarning yetakchi faoliyati bu o‘yindir. Maktabgacha yoshidagi bolalarning o‘yin faoliyati masalasi asrlar davomida juda ko‘p olimlarning diqqatini o‘ziga jalb qilib kelmokda. Maktabgacha yoshidagi bolalar o‘zlarining o‘yin faoliyatlarida ildam qadamlar bilan olg’a qarab borayotgan sermazmun hayotimizning hamma tomonlarini aks ettirishga intiladilar.

Maktabgacha yoshidagi bola atrofidagi narsalar dunyosini bilish jarayonida shu narsalar bilan bevosita amaliy munosobatda bo‘lishga intiladi. Bu o‘rinda shu narsa harakterliki bola bilishga tashnaligidan atrofdagi o‘zining haddi sig’adigan narsalari bilangina emas, balki kattalarga mansub bo‘lgan o‘zining kuchi ham

yetmaydigan, xaddi sig’maydigan narsalar bilan ham amaliy munosobatda bo‘lishga intiladi.

SHuni ham aytib o‘tish kerakki, fan-texnika mislsiz rivojlangan bizning hozirgi zamonamizdagi yaratilayotgan, xayratda qoldiradigan narsalar bolalarga go‘yo bir mo‘jizadek ko‘rinadi. Natijada ular ham o‘zlarining turli o‘yinlari jarayonida o‘xshatma qilib har xil hayoliy narsalarni o’ylab chiqaradilar (uchar ot, mashina odam, gapiradigan daraxt kabi). Bundan tashqari, bolalarning turli hayoliy narsalarni o‘ylab chiqarishlari yana shuni bildiradiki, ular o‘zlarining har turli o‘yin faoliyatlarida faqat atroflaridagi bor narsalarni emas, balki ayni chog’da ehtiyojlari talab qilayotgan narsalarni ham aks ettiradilar.

Bolalarning o‘yin faoliyatlarida har xil hayoliy va afsonaviy obrazlarni yaratishlaridan shunday xulosa chiqarish mumkin: odamning (shu jumladan bolalarning ham) tashqi muhitdagi narsa va xodisalarni aks ettirish jarayonlari passiv jarayon emas, balki faol hamda ijodiy, yaratuvchan, o‘zgartiruvchan jarayondir.

Bolalar o‘yin faoliyatlarining yana bir ajoyib hususiyati shundan iboratki, o‘yin jarayonida bolaning qiladigan xatti-harakatlari va bajaradigan rollari ko‘pincha umumiylik harakteriga ega bo‘ladi. Bunda bola o‘zining turli-tuman o‘yinlarida faqat o‘ziga tanish bo‘lgan yolg’iz bir shofyorning, shifokorning, militsionerning, tarbiyachining, uchuvchining xatti-harakatlarigina emas, balki umuman shofyorlarning, vrachlarning, tarbiyachilarning hamda uchuvchilarning xatti-harakatlarini aks ettiradi. Albatta, turmush tajribalari va faoliyatlari doirasi juda cheklangan kichik yoshdagi bolalar (ba’zan kichik guruh bolalari ham) o‘zlarining o‘yinlarida konkret odamlarni va ularning harakatlarini aks ettiradilar. (Masalan, onasini, dadasini, akasini, tarbiyachisini va shu kabi). O‘rta, katta maktabgacha yoshidagi bolalarning o‘yinlarida esa bunday obrazlar umumiylik harakteriga ega bo‘la boshlaydi.

Maktabgacha yoshidagi bolalarning o‘yinlari atrofdagi narsa va xodisalarni bilish quroli bo‘lishi bilan birga yuksak ijtimoiy ahamiyatga ham ega. Boshqacharoq qilib aytganda, o‘yin qudratli tarbiya qurolidir. Bolalarning o‘yinlari

orqali ularda ijtimoiy foydali, ya’ni yuksak insoniy hislatlarni tarbiyalash mumkin. Kichik maktabgacha yoshdagi bolalar odatda o‘zlari yolg’iz o‘ynaydilar. Predmetli va konstruktorlik o‘yinlar orqali bu yoshdagi bolalar o‘zlarining idrok, xotira, tasavvur, tafakkur hamda harakat layoqatlarini rivojlantiradilar. Syujetli, rolli o‘yinlarda bolalar asosan o‘zlari har kuni ko‘rayotgan va ko’zatayotgan kattalarning xatti –harakatlarini aks ettiradilar.

4-5 yoshli bolalarning o‘yini asta–sekinlik bilan jamoaviy harakterni ola boshlaydi. Bolalarning individual hususiyatlarini, xususan ularning jamoaviy o‘yinlari orqali ko’zatish qulaydir. Bu o‘yinlarda bolalar kattalarning faqat predmetlarga munosabatini emas, balki ko‘proq o‘zaro munosabatlarini aks ettiradilar. SHuningdek, jamoaviy o‘yinda bolalar bir guruh odamlarning murakkab hayotiy faoliyatlarini aks ettiradilar.

Katta maktabgacha yoshida syujetli-rolli o‘yinlar rivojlanadi, lekin endi bu o‘yinlar o‘z mazusining boyligi va xilma-xilligi bilan farqlanadi. Bu o‘yinlar jarayonida bolalarda liderlik yuzaga kela boshlaydi, shuningdek tashkilotchilik ko‘nikma va malakalari rivojlanadi.

Maktabgacha yoshdagi bolalar shug’ullanadigan ijodiy faoliyatlar orasida tasviriy san’atning ham ahamiyati juda katta. Bolaning tasavvur etish harakteriga qarab uning atrof hayotni qanday idrok etishi, xotira, tasavvur va tafakkur hususiyatlariga baho berish mumkin. Katta maktabgacha yoshidagi bolalar chizgan rasmlar ularning ichki kechinmalari, ruhiy xolatlari, orzu, umid va ehtiyojlarini ham aks ettiradi. Maktabgacha yoshdagi bolalar rasm chizishga ham nihoyatda qiziqadilar. Rasm chizish bolalar uchun o‘yin faoliyatining o‘ziga xos bir shakli bo‘lib hisoblanadi. Bola avvalo ko‘rayotgan narsalarini, keyinchalik esa o‘zi biladigan, xotirasidagi va o‘zi o‘ylab topgan narsalarni chizadi.

Maktabgacha yoshidagi bolalarning o‘yin faoliyatlari xaqida gapirar ekanmiz, albatta ularning o‘yinchoqlari masalasiga ham to‘xtab o‘tish kerak. Bolalarga o‘yinchoqlarni berishda ularning yosh hususiyatlarini, taraqqiyot darajalarini va ayni paytda ularni ko‘proq nimalar qiziqtirishini hisobga olish kerak.

O‘yin faoliyati bolalarni insoniyatning ijtimoiy tajribasini egallashning faol shakli bo‘lgan ta’lim faoliyatiga tayyorlaydi. Odam birdaniga ijtimoiy tajribani o‘zlashtirishga kirisha olmaydi. Ijtimoiy tajribalarni faol egallash uchun odam avvalo yetarli darajada nutqni egallagan bo‘lishi, ma’lum malakalar, uquvlar va yelementar tushunchalarga ega bo‘lishi kerak bo‘ladi. Bularga bola o‘yin faoliyati orqali erishadi.

Maktabgacha yoshidagi bolalarda sezgi, idrok, diqqat, xotira, tasavvur, tafakkur, nutq, hayol, hissiyot va irodaning rivojlanishi jadal kechadi. Bola ranglarni hali bir-biridan yaxshi farq qila olmaydi. Unga ranglarning farqini bilishga yordam qiladigan o‘yinchoqlar berish lozim. Bu yoshdagi bolalar turli narsalarni idrok qilishda ko‘zga yaxshi tashlanib turuvchi belgilariga (rangi va shakliga) asoslansalar ham, lekin chuqur tahlil qilmaydilar.

Diqqat har kanday faoliyatimizning doimiy yo’ldoshidir. SHuning uchun diqqatning inson hayotidagi ahamiyati ham benihoya kattadir. Maktabgacha yoshidagi bolalar diqqati asosan ixtiyorsiz bo‘ladi. Maktabgacha yoshidagi bolalarda ixtiyoriy diqqatning o‘sib borishi uchun o‘yin juda katta ahamiyatga ega. O‘yin paytida bolalar diqqatlarini bir joyda to‘plab, o‘z tashabbuslari bilan ma’lum maqsadlarini ilgari suradilar.

Bu yoshdagi bolaning xotirasi yangi faoliyatlar va bolaning oldiga qo‘yilgan yangi talablar asosida takomillasha boradi. Maktabgacha yoshidagi bolalar o‘zlarining faoliyatlari uchun qandaydir ahamiyatga ega bo‘lgan, ularda kuchli taassurotlar qoldirgan va ularni qiziqtirgan narsalarni beixtiyor eslarida olib qoladilar. Maktabgacha yoshidagi bolalar tafakkuri va uning o‘sishi o‘ziga xos hususiyatga ega.

Tafakkur bolaning maktabgacha yoshidagi davrida juda tez rivojlana boshlaydi. Buning sababi, birinchidan, maktabgacha yoshidagi bolalarda turmush tajribasining nisbatan ko‘payishi, ikkinchidan, bu davrda bolalar nutqining yaxshi o‘sgan bo‘lishi, uchinchidan esa, maktabgacha yoshidagi bolalarning juda ko‘p erkin mustaqil harakatlar qilish imkoniyatiga ega bo‘lishlaridir. Maktabgacha yoshidagi bolalarda har sohaga doir savollarning tug’ilishi ular tafakkurining

faollashayotganligidan darak beradi. Bola o‘z savoliga javob topa olmasa yoki kattalar uning savoliga ahamiyat bermasalar, undagi qiziquvchanlik susaya boshlaydi, nima yomonligini, qanday harakat to‘g’ri-yu, kanday harakat noto‘g’riligini aniqlashga intiladilar. Bu ishda bolalarga hamisha yordam berish kerak. Ularning bunday harakatlarini qo‘llab - quvvatlash lozim.

O’yin o’z mazmuni va tashkil etilishiga ko’ra, bolalarga ta’sir ko’rsatish darajasi, buyumlarning turlari va kelib chiqishiga ko’ra ijodiy va qoidali o’yinlarga bo’linadi.

Ijodiy o’yinlar bu bolalarning mustaqil ijodiy, o’zlari o’ylab chiqqan o’yin majmuidir. Bunda bolalar o’z taassurotlari, borliq hayotdagi tushunchalari va unga bo’lgan o’z munosabatlarini aks ettiradilar. Ijodiy o’yinlar quyidagi turkumlarga bo’linadi:

• 
  ijodiy;
  
• 
  dramalashtirilgan;
  
• 
  qurilish;
  
• 
  tabiat materiallari bilan o’ynaladigan o’yinlar.
  

Ijodiy o’yinlar va ularga rahbarlik. Ijodiy o’yinlar boshqa tur o’yinlardan quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turadi:

1. 
   O’yin mazmunining o’ziga xosligi.
   
2. 
   Rollarning mavjudligi.
   
3. 
   Hayoliy vaziyatning mavjudligi.
   

O’yin mazmunining o’ziga xosligi uning eng muhim xususiyatlaridan biridir. Pedagog va psixologlarning tadqiqotlari shuni ko’rsatadiki, kattalarning ijtimoiy hayoti o’zining rang-barang ko’rinishlari bilan ijodiy o’yinlarning mazmuni bo’lib xizmat qilar ekan.

Ular bolalar kattalar ijtimoiy hayotining namunasini oladigan faoliyat turi o’yin ekanligini asoslab berdilar.

Ijodiy o’yinlar ijodiylari va mazmunining rang-barangligi, ularni tavsiflash zaruratini keltirib chiqaradi. Ijodiy o’yin faoliyati tizimida asosiy komponent sifatida o’z ichiga personajni, hayotiy vaziyatni, harakat va personajlar

munosabatini oladi. Ijodiy o’yinlarda hayoliy vaziyatning mavjud bo’lishi bolaning tafakkurini o’stirib ijodiy va rollar o’yin mazmunini takomillashtiradi. Ijodiy ijodiy o’yinlarning o’ziga xos sabablari mavjuddir. Buning eng asosiy sababi – bolalarning kattalar bilan birgalikda ijtimoiy hayot kechirishga intilishidir. Bu sabablar bolaning yoshiga karab, o’yin mazmuniga karab o’zgarib boradi. Kichik yoshdagi bolalarda asosiy sabab buyumlar bilan bajariladigan qiziqarli harakatlar bo’lsa, bola katta bo’lgan sari o’yindagi kattalar harakatlarini va munosabatlarini qayta aks ettirish asosiy sabab bo’lib xizmat qiladi. SHunga ko’ra, o’yinlarni ijodiyi, mazmuniga ko’ra 3 guruhga bo’lish mumkin.

1. 
   Maishiy o’yinlar (oila, maktabgacha ta’lim muassasasi va boshqa voqielikni aks ettiradigan).
   
2. 
   Mehnat mavzuidagi o’yinlar (oila va kattalar mehnatida ishtirok etish, o’z- o’ziga hizmat va boshq.).
   
3. 
   Ijtimoiy mavzudagi o’yinlar.
   

Bolalar rollarni tanlab o’ynaydilar. Ijodiy o’yinlarda xatti-harakatlarni, qoidalarni egallash asosida, rolda mujassamlashtirilgan ahloqiy qoidalar ham o’zlashtiriladi. O’yinda kishilar turmushiga, ishlariga, jamiyatdagi xulq-atvor me’yor va qoidalariga ijobiy munosabat shakllantiriladi. Xuddi shu jarayonda o’yin muomala madaniyatini shakllantirish vositasi sifatida ham yuzaga keladi. Aqliy tarbiyaning asosiy vositalaridan biri bu ijodiy o’yin hisoblanib, unda bola atrof-muhitdagi voqea va hodisalarni aks ettirib, hayolan ularni qayta tiklaydi. O’yinning hayoliy vaziyati bolaning aqliy faoliyatining rivojlanishiga doimo ta’sir ko’rsatadi.

D.B.Elkonin ijodiy o’yinni birgalikda o’ynaladigan o’yinda tasvirlanayotgan voqealarga, harakatlarga, buyumlarga nisbatan o’z nuqtai nazarini boshqalar nuqtai nazari bilan jamlash masalasi shakllanishi natijasida yalpi tafakkur bosqichiga o’tishga imkon beruvchi bilishga oid jarayon yuz berishini ta’kidlab o’tgan.

O’yinning san’atga yaqinligi ijodiy o’yinlardan estetik tarbiyada foydalanish imkonini yaratadi. Bola o’yinidagi ijodkorlik bilan bog’lik bo’lgan tuyg’ular estetik tuyg’ularga yaqin turadi. O’yinda bolaning katta harakat tajribasi shakllanadi. Turli harakatlarni rivojlantirish va takomillashtirish uchun qulay sharoit yaratiladi, bola rolga kiradi, o’z roliga oid hatti-harakatlarni amalga oshirish uchun tasvirlayotgan rollarning o’ziga xos xususiyatlarini ongli ravishda ifodalaydi.

Ikki yoshdagi bolalar hayotida ijodiy o’yinchoqlar bilan juda oddiy o’yinlar o’tkaziladi. Bolalar bu o’yinchoqlarni qo’lda ushlab yuradilar, siqib ko’radilar, yerga tashlab ko’radilar, o’yinchoqlarni g’ildiratadilar, o’yinchoqda nima tasvirlanganligiga e’tibor bermaydilar. Bu yoshda kundalik hayotda tevarak – atrofdagi katta kishilar va bolalar harakatini ko’zatib borishni, bu harakatlarni o’z o’yinlarida aks ettirishni o’rgatish lozim: qo’g’irchoqni ovqatlantirish, uyquga yotqizish va boshq.

Bu yoshda buyumli o’yin bir necha bosqichda amalga oshiriladi:

1. 
   bosqichda bolalar o’yinchoqlar bilan kattalar harakatlariga taqlid qiladilar.
   
2. 
   bosqichda o’zlashtirgan harakatlarni mustaqil bajara boshlaydilar, so’ngra bu harakatlarni boshqa buyumlarga ko’chiradilar.
   
3. 
   bosqichda tasviriy o’yin vujudga keladi, uning mazmunini shartli qurollar bilan bajariladigan harakatlar tashkil qiladi.
   

Bola kundalik hayotda ko’zatgan buyumlar bilan bajariladigan harakatlarga taqlid qiladi (gazeta o’qiydi, yer chopadi, kir yuvadi), bularning hammasi ijodiy – rolli o’yin uchun sharoit yaratadi.

Uch yoshga qadam qo’ygan bolalar bilan suhbatlar, ko’zatishlar o’tkazish, hikoya va ertaklar o’qib berish, maslahat berish va o’yinlarga qiziqtirish kerak. O’yinda bolalarni katta ish-harakatining faqat tashqi tomonigagina taqlid qildirmay, balki ularni odamlarga, mehnatga bo’lgan munosabatlariga ham taqlid qildirish, bolalarda ahillik bilan uynay olish, rollarni taqsimlay bilish, ko’zlangan maksadga erisha olish, tortinchoq va uyatchan bolalarga loyiq rollarni taklif qilib, ularning o’yinga qo’shilishiga

yordam berish kerak. Bolalarda hayol tasavvurlarini o’stirish ularda mustaqil biron yangi o’yinni ijod etish, bu o’yinga kerakli narsalarni tanlash, binolar qurish, ba’zi o’yinchoqlarni o’z qo’li bilan yasash, badiiy mashg’ulotlarda orttirgan malakalarini o’yinda qo’llash, qo’shiqlar aytish, she’r o’qish, chizgan rasmlardan va yasagan narsalardan foydalanish istagini uyg’otadi.

Jamoa o’yinining paydo bo’lishi uning mavzui va mazmunini ham, to’zilishini ham tez rivojlantirish va o’zlashtirish imkonini yaratadi. Bolalar o’yinlari mavzuining o’zgarishida maishiy o’yinlardan mehnat, ishlab chiqarish ijodiyiga ega bo’lgan o’yinlarga, so’ng turli ijtimoiy hayot voqea va hodisalari aks ettiriladigan o’yinlarga o’tiladi o’yinning mazmuni ham rivojlanadi.

Katta yoshli bolalar hayotida harakatlar qatorida xilma – xil ijtimoiy munosabatlar, xatti-harakatlar ham aks eta boshlaydi. O’yinlar mavzui doirasining kengayishi, ular mazmunining teranlashuvi, o’yin shakli va to’zilishining o’zgarishiga olib keladi.

Syujetli va rollarga bo’lib o’ynaladigan o’yinlar maktabgacha yoshdagi bolalarni yeng asosiy o‘yin formasidir.

1. 
   Maktabgacha yoshdagi bolalar ko’proq «bog’cha-bog’cha», «poezd- poezd» kabi qiziqarli bo’lgan o‘yinlar o’ynaydi. Lekin turli yoshdagi bolalarning o‘yinlari bir xil bo’lsa ham syujeti har xil bo’ladi. Masalan: kichik gurux bolalari
   

«bog’cha-bog’cha» o‘yinini uynar ekan ular peshinga ovqat pishiradilar, nonni kesadilar, idishni yuvadilar. Ammo kesilgan non qo’g’irchoqlarga berilmaydi, pishirilgan ovqat tarelkaga so’zilmaydi.

2. 
   Maktabgacha yoshdagi bolalarga sensor tarbiya berishda didaktik o‘yinlarni roli katta. Didaktik o‘yinlar maktabgacha ta’lim muassasasida maxsus dastur asosida olib boriladigan mashg’ulotlarni muvaffaqiyatli o’tkazishga, katta gurux bolalarini maktabdagi o’qish faoliyatiga tayyorlashga katta yordam beradi.
   
3. 
   Maktabgacha yoshdagi bolalar o‘yinlari ichida harakatli yoki qoidali o‘yinlar ham muhimdir. CHunki harakli o‘yinlar bolalarni jismoniy jihatdan chiniqtiradi, dadil, qo’rqmas, yepchil bo’lishga undaydi.
   

Bolalarga tashabbuskorlik, jamoaizm, burch xislarini o’stiradi. Bunga «Kim birinchi», «koptok», «oq quyoncha o’tiribdi», «etib ol» o‘yinlari kiradi.

Harakatli o‘yinlar asosan sayr va jismoniy tarbiya mashg’ulotlarida o’tkaziladi.

4. 
   Drammalashtirilgan o‘yinlarni ham bolalar sevib o’ynaydilar. Bu o‘yinlar turli xil yertak va xikoyalar saxnaga qo’yiladi, rollarni esa bevosita bolalarni o’zlari ijro yetadilar. Masalan: «Qizil shapkacha», «Tormoq», «SHolg’om» drammali o‘yinlar bolalarni nutqi hayol va kobiliyatlarini tarkib toptiradi.
   
5. 
   Maktabgacha yoshdagi bolalar o‘yinlari orasida qurish-yasash o‘yinlari hammaga ma’lum bir maksadga qaratilgan bo’ladi.
   

O‘yin faoliyati bolalarni individual ravishda o’rganish imkonini beradi. Ayrim bolalar jamoa bo’lib uynashni yoqtiradilar bu psixologik bolani umumiy taraqqiyotiga ta’sir yetadi. SHuning uchun tarbiyachilar jamoa o‘yinlarga tortishlari kerak.

Ijodiy va syujetli o‘yinlarda bolalarning barcha psixik proseslari bilan birlikda individual (shaxsiy) hislatlari ham shaklllanadi. Mana shu nuqtai nazardan o‘yin maktabgacha ta’lim muassasasidagi ta’lim – tarbiya ishlari orasida eng asosiy, markaziy o‘rinda turadi. Demak, maktabgacha ta’lim muassasadagi ta’lim – tarbiya ishlarini muvaffaqiyati ko‘p jihatdan bolalarning o‘yin faoliyatlarini maqsadga muvofiq tashkil qila bilishga bog’liqdir.