Bob. Fiskal siyosatning mohiyati va uni amalga oshirishning hiquqiy asoslari

1-rasm. Moliyaviy siyosatning tarkibiy qismlari⁴

4. 
   Vahob ov А., Malikov Т. Moliya: umumnazariy masalalari, o'quv qo'llanma, ”Iqti sod- moliya”, 2007y.
   

Yuqoridagilarni inobatga olgan holda, moliyaviy siyosatning tarkibiy qismlari hisoblanadigan soliq va byudjet siyosatini ko'rib chiqish maqsadga muvofiqdir.
Soliq siyosati moliyaviy siyosatning eng muhim qismi hisoblanadi. Besh yuz yildan ortiqroq vaqt mobaynida zamonaviy moliya fani soliqlarga nisbatan munosabatini aniq belgilash imkoniga ega bo'lgan. Bu munosabatlar quyidagilardan tashkil topadi⁵:

• 
  soliqlarsiz davlatning faoliyat ko'satishi mumkin emas;
  
• 
  soliqli undirish qat'iy o'sish tendentsiyasiga ega;
  
• 
  oqilona soliq ostonasidan o'tilganidan so'ng tabiiy takror ishlab chiqarish jarayoni buziladi - iqtisodiyotning o'z-o'zidan yemirilishisodir bo'ladi;
  
• 
  tanazzul davrida soliqlar mumkin qadar minimal darajada o'rnatilmog'i lozim. Buning natijasida mamlakatning iqtisodiy mexanizmi ichki investitsion salohiyatni safarbar etish hisobidan tiklanadi;
  
• 
  soliqning yuqori ostonasi kapitalning chetga chiqib ketishiga olib keladi;
  
• 
  iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish kerak, albatta. Biroq, summar o'lchovlarda sof daromadning 30%dan ortiq qismining undirilishida mamlakatning iqtisodiy o'sishi to'xtaydi;
  
• 
  soliq imtiyozlari ochiqlik xarakteriga ega bo'lishi va barcha takror ishlab chiqarish sub'ektlari uchun teng bo'lishi kerak;
  
• 
  soliq tizimi konfiskatsion xarakterga ega bo'lmasligi lozim. Faqat, jumladan, individual daromadlarning o'sishida ifodalangan milliy boylikning o'sishi soliqqa tortiladigan bazaning (asosning) barqaror o'sishini ta'minlashi mumkin;
  
• 
  qonunlar va qoidalarning barqarorligini davlat kafolatlagan iqtisodiy tizimda soliqlarning summar o'lchovi barqaror o'sish tendentsiyasiga ega bo'ladi. Barqarorlik kafolati sifatida davlat o'zining majburiyatlarini buzishni
  

⁵ Vahobov А., Malikov Т. Moliya: umumnazariy masalalari, o'quv qo'llanma, ”Iqti sod- moliya”, 2007y.




boshladimi, kapital xufyona iqtisodiyotga yoki xorijga o'tishni boshlab, byudjetning daromadlar bazasini (asosini) qisqartiraveradi;

• 
  soliq tizimi oddiy, ochiq va samarali bo'lmog'i lozim. Soliqlar sonini, soliqqa tortish ob'ektlarini ko'paytirish, ko'p bosqichli soliqlarni joriy etish soliqlarni undirish bo'yicha xarajatlarning ortishiga, boqimanda va jarimalarning o'sishiga va pirovardida, mulkni qamoqqa olish, soliq to'lovchini kasod deb e'lon qilish va h.k. yo'llar orqali iqtisodiyotning yemirilishiga olib keladi;
  
• 
  soliqqa tortish bilvosita tizimining ustuvorligi byudjet daromadlarini shakllantirish nuqtai-nazaridan qulay hisoblanadi. Lekin bu narsa, oxir oqibatda, mamlakat aholisi asosiy qismining qashshoqlanishiga olib keladi. Chunki bunday soliqlarning yuki tovarlar va xizmatlarning yakuniy iste'molchisi zimmasiga, ya'ni yashash minimumi darajasida yoki sotsial tirikchilik darajasida daromadga ega bo'lgan aholining 80-90% qismiga yuklanadi. Bu paradoks daromadlarning turli darajalarida iste'molning nisbatan bir xil darajasiga asoslangan;
  
• 
  bilvositasoliqlar tizimining xavfliligi shundaki, bu tizimda aholining asosiy qismidan jamg'armalar olib qo'yiladi va bu, o'z navbatida, kredit tizimi va ikkilamchi moliyaviy bozor tizimining asoslarini buzadi. Bilvosita soliqlardan voz kechgan AQSH tajribasi bunga yaqqol tasdiqdir;
  
• 
  bilvosita soliqlarni sog'liq uchun zararli bo'lgan tovarlar, zebu-ziynat buyumlari, ayrim hollarda import qilinadigan tovarlar va xizmatlar va boshqa bir qancha o'ziga xos bo'lgan maxsus holatlarga nisbatan joriy etish zarur;
  
• 
  daromad va mol-mulkdan olinadigan soliqlar soliq bazasining asosiysi bo'lib hisoblanishi kerak. Ularni proportsional soliqqa tortish printsiplariga asosan qurmoq lozim.
  

Bozor iqtisodiyoti sharoitida shaxsiy tashabbussiz va jamiyat barcha a'zolarining samarali mehnatisiz iqtisodiyotni tiklash murakkabligicha qolaveradi. Soliqlar bozor iqtisodiyotida mehnatning asosiy rag'batlantirilishini olib qo'yadi, ya'ni mehnat daromad keltirishi lozim. Mamlakat iqtisodiyotiga soliq siyosatining ta'siri bevosita namoyon bo'ladi - yuqori soliq ostonasi takror ishlab chiqarish




jarayonining investitsion imkoniyatlarini qisqartiradi, jamiyatda iste'mol darajasi pasayadi va bu narsa, o'z navbatida, ishlab chiqarish va xizmat sektorlarining o' sish bazalarining pasayishiga olib keladi.
Moliyaviy siyosatning tarkibiy qismi sifatida davlatning byudjet siyosati, eng avvalo, har bir mamlakatning Konstitutsiyasi va byudjet jarayonida hamda qonun ijodkorligida alohida hokimiyat organlarining funktsiyalarini belgilovchi boshqa qonunlar majmuiga muvofiq aniqlanadi. O'zining hajmi va muhimligi jihatidan eng katta ish bo'lishiga qaramasdan byudjet siyosatini faqat byudjet jarayoniga tegishli deb hisoblash maqsadga muvofiq emas. Qonun byudjet jarayonida hokimiyatning qonunchilik va ijroiya organlari funktsiyalarini, mamlakat sub'ektlari funktsiyalarini, byudjet federalizmi printsiplarini, byudjet jarayoni sub'ektlarining huquq va majburiyatlarini aniq belgilashi kerak. Biroq byudjet siyosati shu bilan cheklanmaydi. Byudjet siyosati byudjetda to'planadigan YalM hissasini aniqlashda, mamlakat yuqori va quyi organlarining o'zaro munosabatlarida, byudjet xarajatlar qismining tarkibiy tuzilishida, turli darajadagi byudjetlar o'rtasida xarajatlarni taqsimlashda, davlat qarzini boshqarishda, byudjet defitsitini qoplash yo'llarini aniqlashda va boshqalarda ifodalanadi.
Davlatning asosiy vazifalaridan biri iqtisodiyotni barqarorlashtirish hisoblanadi. Bunday barqarorlashtirishga fiskal siyosat orqali erishiladi. Fiskal siyosat shuningdek, byudjet-soliq siyosati deb ham aytiladi. Byudjet-soliq siyosati deganda noinflyatsion YalM ishlab chiqarish sharoitida iqtisodiyotda to’liq bandlilikni, to’lov balansining muvozanatini va iqtisodiy o’sishni ta’minlashga qaratilgan davlat xaraj atlari va soliqlarini o’zgartirishni o’z ichiga olgan chora tadbirlar tushuniladi⁶.
Iqti s o diyo t turg’unlik yo ki pas ayi sh davri da b o’lgan vaziyatlarda davlat tomonidan rag’batlantuvchi fiskal siyo sat-fiskal ekspansiya olib boriladi. Iqtisodiyotda to’liq bandlik va ortiqcha talab natij asida inflyatsiya kelib chiqi shi mumkin bo’lgan vaziyatlarda cheklovchi fiskal siyo sat- fiskal restriktsiya olib


⁶X.S.Xadj aev, I.A.Bakiyeva, Sh.Sh. Fayziev. Makroiqti sodiyot (O’quv qo’llanma) - T.: TMI, 2014, 268 bet.




boriladi. Cheklovchi fiskal siyosat davlat xarajatlarnni (G) kamaytirish yoki soliqlami (T) о shirish yoki bo’lmasa ikkala tadbimi bir vaqtda olib borish orqali iqti sodiyotning davriy o’sishini chegaralashdan iborat. Ushbu farq fiskal siyo sat vositalarini tanlashda muhim ro l o’ynaydi. Agar hukumat davlat s ekto rini kengaytirmo q chi b o’l sa, davriy pasayi s hni tugati sh uc hun o’z xaraj atlarini oshirishi, inflyatsiyani cheklash uchun esa soliqlarni oshirishi maqsadga muvofiq bo’ladi..

2. 
   Fiskal siyosatni amalga oshirishning tashkiliy-huquqiy asoslari
   

Iqtisodchilar M.SharifXo'jaev va A.O'lmasovlar fikricha fiskal siyosat bu davlat byudjetini to'ldirish maqsadida o'tkaziladigan chora-tadbirlar yig'indisidir.
Byudjet kodeksida keltirilishicha byudjet tizimi bir necha prinsiplarga asoslanadi va ulardan biri byudjet tizimi byudjetlari daromadlarini prognoz qilish va xaraj atlarini rej alashtirish prinsipi bo’lib, bunda byudj et tizimi byudj etlarini tuzishda byudjet tasnifiga muvofiq, daromadlar ularning aniq man balari b o’yi c ha pro gnoz qilinadi, xaraj atlar e s a yo’nali shlar bo’yi cha rej alashtiriladi⁷
Byudjet daromadlarini rejalashtirish byudjet tasnifiga muvofiq amalga o shiriladi. Byudj et Kodeksining 3 bobida Byudj et tasnifiga quyidagicha ta’riy berilgan: “Byudjet tasnifi byudjet tizimi byudjetlarining daromadlari va xarajatlari, shuningdek Davlat byudjeti taqchilligini qoplash manbalarini guruhlashdan iborat b o’lib, byudj et tizimi byudj etlarini shakllantiri s h, tuzi s h va ij ro eti shni tizimlashtirish uchun foydalaniladi”.
Byu et ta nifini xalqa an zala ga m eli ini ta’minla maq a i a O’zbeki st o n Re s publikas i Mo liya vazirining 2010 yil 20 avgustdagi 65-son buyrug’i bilan “Byudj et tasnifini qo’llash b o’yicha yo’riqno ma” i shlab chiqil di⁸.


⁷O’zb eki ston Respublikasi Byudj et kodeksi, 7- modda, O’zb eki ston Respublikasi Byudj et
kodeksi, 52- modda, O’zb eki ston Re spub likasi qonun hujj atlari to’plami, 2013-yil., 52-I-son


⁸O’zbeki ston Respublikasi Moliya vazirining 2010 yil 20 avgustdagi 65-son buyrug’iga ilova,Byudj et tasnifini qo’llash b o’yichayo’riqnoma, 02.2015 y. 2146-4-son bilan o’zgartiri sh kiritilgan




Byudjet tizimi byudjetlari daromadlarining tasnifi daromadlarni ularning turlari va manb alari b o’yi c ha ко dlas hdan ib о rat b o’ladi.
Byudj et tas nifi o’z i c higa quyi dagilarni о ladi (RASM):

• 
  byudjet tizimi byudjetlari daromadlarining tasnifini;
  
• 
  byudjet tizimi byudjetlari xarajatlarining tasnifini;
  
• 
  davlat byudjeti taqchilligini qoplash manbalari tasnifini.
  

Davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishda byudjet kodeksining ahamiyati katta bo’lib, unning 9 bobi “Davlat byudj eti daromadlari” deb nomlanadi. Unga ko’ra davlat byudjeti daromadlari:

• 
  s oliqlar va bo shqa maj buriy to’lovlar;
  
• 
  davlat aktivlarini joylashtirish, foydalanishga berish va sotishdan olingan daromadlar;
  
• 
  mero s, hadya huquqi b o’yicha davlat mulkiga o’tgan pul mablag’lari;
  
• 
  yuridik va jismoniy shaxslardan, shuningdek chet davlatlardan tushadigan qaytarilmaydigan pul tushumlari;
  
• 
  rezident-yuridik shaxslarga berilgan byudjet ssudalarini va chet davlatlarga aj ratilgan kre ditlarni to’lash hi s o bi dan to’l ovlar;
  
• 
  qonun hujjatlariga muvofiq boshqa daromadlar hisobidan shakllantiriladi.
  

Byudjet kodeksining 51 va 52 moddalarida respublika byudjeti va Qoraqalpog’iston Respublikasi byudj etining, viloyatlar va To shkent shahar mahalliy byudjetlarining daromadlarikeltirilgan(1- jadval).
O’zbekiston Respublikasining respublika byudj etidan ajratiladigan subvent s iyalar, o’tkazib beriladigan daro madlar va dotat siyalar Q o raqalp o g’i sto n Respublikasi respublika byudjetining, viloyatlar viloyat byudjetlarining va Toshkent shahri shahar byudjetining daromadlari hisoblanadi.
Qonunchilikka muvofiq suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq, tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo’yicha qat’iy belgilangan soliq, O’zbeki ston Re spublikasida i shlab chiqariladigan pivo va o’s imlik yo g’i uchun

aksiz solig’i Qoraqalpog’iston Respublikasi byudj eti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudj etlari daro madlariga o’tkazib beriladi. jadval