Bob. Shaxs taraqiyotini davrlarga bo’lishning nazariy asoslari

1.2.Shaxs taraqiyotini davrlarga bo’lishning
asosiy yo’nalishlari va klassifikatsiyalari
Shaxs taraqiyotini davrlarga bo’lishning asosiy yo’nalishlari.Shaxs taraqiyotini davrlarga bo’lishning asosiy yo’nalishlari biologik, psixologik va ijtimoiy omillarni hisobga oladigan yo’nalishlar hisoblanadi.
Biologik yo’nalishlar shaxsning jismoniy rivojlanishi, genetik xususiyatlari va salomatligiga e’tibor qaratadi. Psixologik yo’nalishlar shaxsning aqliy, ruhiy, ixtisoslashgan va shaxsiy rivojlanishi, qobiliyatlarini va ko’nikmalarini oshirishi, o’z-o’zini anglashi va o’z-o’zini baholashi jarayonlariga e’tibor qaratadi. Ijtimoiy yo’nalishlar shaxsning ijtimoiy muhitida o’rnatilishi, ijtimoiy munosabatlarini shakllantirishi, ijtimoiy rol va statuslarini egallashi, ijtimoiy masalalarni hal qilishi jarayonlariga e’tibor qaratadi.
Shaxs taraqiyotini davrlarga bo’lishning klassifikatsiyalari.Shaxs taraqiyotini davrlarga bo’lishning klassifikatsiyalari turli olimlar tomonidan turli usullar bilan ishlab chiqilgan. Bunday klassifikatsiyalar yosh davrlari, hayot bosqichlari, hayot sikllari yoki hayot mantiqlari deb nomlanadi.
Yosh davrlari shaxsning tug’ilgandan olimlikka bo’lgan rivojlanishining boshqa yoshlardan farqli xususiyatlari va muammolari bilan ajralib turadigan davrlaridir. Hayot bosqichlari shaxsning hayotining boshqa bosqichlardan farqli vazifalari va maqsadlari bilan ajralib turadigan bosqichlaridir. Hayot sikllari shaxsning hayotining boshqa sikllardan farqli rivojlanish jarayonlari bilan ajralib turadigan sikllaridir. Hayot mantiqlari shaxsning hayotining boshqa mantiqlardan farqli ma’nolarini va mazmunlarini ifodalaydigan mantiqlaridir.
Shaxs taraqqiyotini davrlarga bo'lishning asosiy yo'nalishlari va klassifikatsiyalari bir nechta turlarga bo'linadi. Quyidagi yo'nalishlar shaxsga o'zini rivojlantirishda o'rtacha qo'llanadigan klassifikatsiyalardan ba'zilaridir:
Ilmiy rivojlanish: Bu yo'nalishda shaxs o'zini ilmiy ma'naviyat, bilim va tajriba asosida rivojlantiradi. Bu o'z ichiga o'zining mutaxassislik sohasida ko'proq bilim va ko'nikmalar olish, tadqiqotlar olib borish, ilmiy konferentsiyalarda qatnashish, maqola yozish, o'qitish va o'zini o'ziga xos ilmiy yo'nalishni rivojlantirishni o'z ichiga oladi.
Kasbiy rivojlanish: Bu yo'nalishda shaxs o'zining kasbiy malakasini rivojlantiradi. Bu kasbiy taraqqiyot o'zining ish bilan bog'liq sohalarida yuqori darajada yetakchi bo'lishni va o'z ustunliklarini oshirishni o'z ichiga oladi. Shaxs yangi texnologiyalarni o'rganish, kurslarga va seminarlarga qatnashish, ishda o'z ko'nikmalarini rivojlantirish, sertifikat olish va professional taraqqiyot uchun harakat qilish kabi usullardan foydalanadi.
Ijtimoiy rivojlanish: Bu yo'nalishda shaxs o'zini ijtimoiy taraqqiyot asosida rivojlantiradi. Shaxs o'zining kommunikatsiya qobiliyatlarini oshirish, aloqalarini kuchaytirish, yagona va jamoatda faol ishtirok etishni, xizmat qilishni va o'z insoniyatga qadr-qimmat berishni o'rganadi. Bu yo'nalishda shaxs ijtimoiy tashkilotlarda hamkorlik qilish, voleybol, basketbol va boshqa jamoatchilik sportlariga qatnashish, xayriya faoliyatlari bilan shug'ullanish kabi asboblar bilan hamkorlik qilishadi.
Iqtisodiy rivojlanish: Bu yo'nalishda shaxs o'zini iqtisodiy taraqqiyot asosida rivojlantiradi. Shaxs o'zining moliyaviy rivojlanishini oshirish, maoshini oshirish, biznes ochish, iqtisodiy loyihalarga qo'shilish va iqtisodiy hamkorliklarni rivojlantirish imkoniyatlarini o'rganadi. Bu yo'nalishda shaxs iqtisodiy tadbirlarda ishtirok etish, maoshining samarali ishlatishini o'rganish, moliyaviy loyihalar yaratish va iqtisodiy savdo bilan shug'ullanish kabi ko'rsatkichlarni o'zida oladi.
Shaxs taraqqiyotini davrlarga bo'lishning klassifikatsiyalari har bir shaxsning maqsadlariga, xususiyatlarga va hujjatlarga qarab o'zgarmoqda bo'ladi. Bu yo'nalishlar bilan shaxs o'zini rivojlantirishi va har bir yo'nalishda o'zining ustunliklarini oshirishi mumkin. Shaxs o'ziga qo'yilgan maqsadlarga yo'l harakat qilib, istalgan yo'nalishda rivojlantirish uchun harakat qiladi.
Madaniy rivojlanish: Bu yo'nalishda shaxs o'zini madaniy taraqqiyot asosida rivojlantiradi. Shaxs adabiyot, san'at, musiqa, san'at asboblarini o'rganish, yaratish va ularga qatnashish, teatr, kinoteatr yoki mavzular bo'yicha seminarlarga qatnashish, adabiy forumlar va festivalga qatnashish kabi faoliyatlar orqali o'zining madaniy qobiliyatlarini rivojlantiradi.
Ruhiy rivojlanish: Bu yo'nalishda shaxs o'zini ruhiy taraqqiyot asosida rivojlantiradi. Shaxs o'zini manaviy, ma'naviy va ruhiy bog'lanish orqali rivojlantirishga yo'l harakat qiladi. Bu yo'nalishda shaxs meditatsiya, yogalar, rohatlanish va meditativ amallar bilan shug'ullanish, xayriya faoliyatlari va o'zi bilan bo'lish amallarini o'rganish, to'g'ridan-to'g'ri yo'ldoshlik qilish va ruhiy maqsadlarga yo'l harakat qilishni o'z ichiga oladi.
Jismoniy rivojlanish: Bu yo'nalishda shaxs o'zini jismoniy tarzda rivojlantiradi. Shaxs o'zining sog'liqni saqlash, yengillikni oshirish, sport bilan shug'ullanish, rivojlanish va rivojlanishni yuqori darajada saqlashning ko'nikmalarini o'rganish, to'g'ridan-to'g'ri qatnashish (participation) faoliyatlarida qatnashish, sport musobaqalarda ishtirok etish va sog'liqni saqlashning asosiy tamoyillariga amal qilish imkoniyatlarini o'z ichiga oladi.
Shaxs taraqqiyotini davrlarga bo'lishning asosiy yo'nalishlari va klassifikatsiyalari shaxsga o'zini o'ziga xos sohalarida rivojlantirish imkonini beradi. Bu yo'nalishlar o'zaro bog'liqlikda ishlaydi va har bir shaxsning o'zga xos talablari va maqsadlari bo'lgan yo'nalishlarga e'tibor qaratiladi. Shaxs o'zini rivojlantirishda bir yoki bir nechta yo'nalishlardan foydalanishi mumkin va bu yo'nalishlar shaxsga o'zining qobiliyatlari, xususiyatlari va maqsadlari boyicha moslashtiriladi. Shaxs o'zining o'zini o'rganish, rivojlantirish va o'zining o'ziga xos maqsadlariga erishish uchun harakat qilishni o'rganishda bu yo'nalishlardan foydalanishi mumkin.Sotsial rivojlanish: Bu yo'nalishda shaxs o'zini jamoat bilan hamkorlikda rivojlantiradi. Shaxs o'zining ijtimoiy aloqalarini rivojlantirish, adolat va huquqqa rioya qilish, do'stlar bilan o'rtasidagi munosabatlarni kuchaytirish, ijtimoiy vazifalarini bajarish va xalqaro xayriya faoliyatlariga qatnashish orqali o'zining sotsial rivojlanishini amalga oshiradi.
Umumiy taraqqiyot: Bu yo'nalishda shaxs o'zini umumiy taraqqiyotning qilichidagi qatnashuvlar orqali rivojlantiradi. Shaxs o'zining mamlakat va dunyodagi yangiliklarga qarshi ilmiy, siyosiy va iqtisodiy bilimlarni o'rganish, dunyoqarash, xalqaro hamkorliklarda ishtirok etish, yurtimiz va dunyo bilan aloqalarini rivojlantirish kabi usullar orqali o'zini umumiy taraqqiyotning qatnashuvchisi qilib hisoblaydi.
O'z-o'zini boshqarish: Bu yo'nalishda shaxs o'zini boshqarishning muhim tamoyillarini o'rganadi. Shaxs o'zining vaqtni samarali boshqarish, maqsadlar va vazifalarni belgilash, o'zining kuch-qudrat va resurslarni samarali ishlatish, strategik o'ylash va rejalashtirish, mohiyatli maqsadlar belgilash kabi xususiyatlarni rivojlantiradi. Bu yo'nalish shaxsga o'z hayotini nizomga solish, o'z istaklarini va talablarni tushuntirish, o'zining shaxsiy qobiliyatlarini va imkoniyatlarini samarali ravishda boshqarishni o'rganish imkonini beradi.
Shaxs taraqqiyotini davrlarga bo'lishning asosiy yo'nalishlari va klassifikatsiyalari shaxsga o'zini o'ziga xos sohalarida rivojlantirish imkonini beradi. Bu yo'nalishlar shaxsning o'zini yanada rivojlantirish, o'z maqsadlariga erishish, ustunliklardan foydalanish, o'z-o'zini boshqarish, ijtimoiy aloqalarini rivojlantirish va umumiy taraqqiyotga qatnashishning muhim ko'rinishlarini o'z ichiga oladi. Shaxs o'zining qobiliyatlari, xususiyatlari, talablari va maqsadlari boyicha moslashtirilgan yo'nalishlardan foydalanib, o'zini o'rganish va rivojlantirishda samarali natijalarga erishishi mumkin.
Shaxs taraqiyotining yosh davrlarini batafsil aytib bering:
Shaxs taraqiyotining yosh davrlari turli olimlar tomonidan turli usullar bilan tasniflanadi. Bunday tasniflarda yosh davrlari soni, nomi, davomliligi va xususiyatlari farq qilishi mumkin. Ammo umumiy ravishda shaxs taraqiyotining yosh davrlari quyidagicha bo’lishi mumkin:
Nollik yoki chaqaloq davri - tug’ilgandan 1 yoshgacha bo’lgan davr. Bu davrda shaxsning jismoniy rivojlanishi tez bo’ladi. Shaxs sensomotor intellektini shakllantiradi. Shaxs o’z-o’zini va atrofni tanimay boshlaydi. Shaxsning ilg’or hissiyotlari paydo bo’ladi.
Bola davri - 1 yoshdan 7 yoshgacha bo’lgan davr. Bu davrda shaxsning jismoniy rivojlanishi sekinlashadi. Shaxs operatsiyagacha tafakkurni shakllantiradi. Shaxs til va nutqni o’rganadi. Shaxsning ijtimoiy munosabatlari kengayadi. Shaxsning o’yin faoliyati rivojlanadi.
O’spirinlik davri - 7 yoshdan 12-14 yoshgacha bo’lgan davr. Bu davrda shaxsning jismoniy rivojlanishi sekinlashib, keyin tezlashadi. Shaxs konkret operatsion intellektni shakllantiradi. Shaxs o’quv faoliyatiga kiradi. Shaxsning ijtimoiy munosabatlari murakkablashadi. Shaxsning ma’naviy-axloqiy qadriyatlari shakllanadi.
Etuklik davri - 12-14 yoshdan 18-20 yoshgacha bo’lgan davr. Bu davrda shaxsning jismoniy rivojlanishi yakunlanadi. Shaxs abstrakt operatsion intellektni shakllantiradi. Shaxs kasbiy faoliyatga kiradi. Shaxsning ijtimoiy munosabatlari aniq rolni egallaydi. Shaxsning shaxsiyati va ongi mustahkamlanadi.
Yigitlik-qizlik davri - 18-20 yoshdan 35-40 yoshgacha bo’lgan davr. Bu davrda shaxsning jismoniy rivojlanishi barqarorlashadi. Shaxs postformal intellektni shakllantiradi. Shaxs kasbiy faoliyatda muvaffaqiyatga erishadi. Shaxs oilaviy munosabatlarni o’rnatadi. Shaxsning hayot maqsadlari va mantiqlari aniqlashadi.O’ta yigitlik-qizlik davri - 35-40 yoshdan 55-60 yoshgacha bo’lgan davr. Bu davrda shaxsning jismoniy rivojlanishi susayib ketadi. Shaxs intellektini saqlash va rivojlantirishga harakat qiladi. Shaxs kasbiy faoliyatda o’z-o’zini amalga oshirishga intiladi. Shaxs oilaviy munosabatlarni mustahkamlashga harakat qiladi. Shaxs hayot mantiqlarini sinab ko’radi.
Qariyalik-qarilik davri - 55-60 yoshdan tug’ilgan kunigacha bo’lgan davr. Bu davrda shaxsning jismoniy rivojlanishi susayib ketib, kamayib boradi. Shaxs intellektini saqlash va rivojlantirishga harakat qilishga qodir emas bo’ladi. Shaxs kasbiy faoliyatdan chetlashib ketadi. Shaxs oilaviy munosabatlarda farzandlariga va navbatdagi avlodiga e’tibor beradi. Shaxs hayot mantiqlarini qayta ko’rib chiqadi.Hayot bosqichlari shu nom bilan ham tanilgan Eriksonning nazariyasiga asoslangan klassifikatsiya hisoblanadi. Erikson hayot bosqichlarini psixososial krizalar deb atagan muammolarga bog’liq deb hisoblaydi. Har bir bosqichda shaxsga biror psixososial kriza bilan duch kelish kerak bo’ladi va u bu krizani hal qilish orqali o’sish va rivojlanishga erishishi mumkin bo’ladi.
Eriksonning nazariyasiga ko’ra, hayot bosqichlari quyidagicha bo’ladi:Boshlang’ich ishonchka qarshi ishonchsizlik bosqichi - tug’ilgandan 1 yoshgacha bo’lgan bosqich. Bu bosqichda shaxsga boshlang’ich ishonchka qarshi ishonchsizlik krizasi bilan duch kelish kerak bo’ladi va u bu krizani hal qilish orqali boshlang’ich ishonchni egallashi mumkin bo’ladi.
Mustaqillikka qarshi ayblash bosqichi - 1 yoshdan 3 yoshgacha bo’lgan bosqich. Bu bosqichda shaxsga mustaqillikka qarshi ayblash krizasi bilan duch kelish kerak bo’ladi va u bu krizani hal qilish orqali mustaqillikni egallashi mumkin bo’ladi.Tashabbuskorlikka qarshi ayblanish bosqichi - 3 yoshdan 6 yoshgacha bo’lgan bosqich. Bu bosqichda shaxsga tashabbuskorlikka qarshi ayblanish krizasi bilan duch kelish kerak bo’ladi va u bu krizani hal qilish orqali tashabbuskorlikni egallashi mumkin bo’ladi.
Sinovkorlikka qarshi kamolparastlik bosqichi - 6 yoshdan pubertatga (12-14) yoshgacha bo’lgan bosqich. Bu bosqichda shaxsga sinovkorlikka qarshi kamolparastlik krizasi bilan duch kelish kerak bo’ladi va u bu krizani hal qilish orqali sinovkorlikni egallashi mumkin bo’ladi.
Identifikatsiyaka qarshi rolini topolmaydi bosqichi - pubertatdan (12-14) yoshdan etuklikka (18-20) yoshgacha bo’lgan bosqich. Bu bosqichda shaxsga identifikatsiyaka qarshi rolini topolmaydi krizasi bilan duch kelish kerak bo’ladi va u bu krizani hal qilish orqali identifikatsiyani egallashi mumkin bo’ladi.Yaqqollikka qarshi iztirobli aloqa bosqichi - etuklikdan (18-20) yoshdan o’ta etuklikka (35-40) yoshgacha bo’lgan bosqich.
Hayot sikllari shu nom bilan ham tanilgan Levinsonning nazariyasiga asoslangan klassifikatsiya hisoblanadi. Levinson hayot sikllarini hayotning boshqa sikllardan farqli rivojlanish jarayonlari bilan ajralib turadigan sikllar deb hisoblaydi. Har bir siklda shaxs o’z hayotini qayta ko’rib chiqadi va yangi maqsadlar va mantiqlar belgilaydi.
Boshlang’ich bolalik sikli - tug’ilgandan 6 yoshgacha bo’lgan sikl. Bu siklda shaxs o’z-o’zini va atrofni tanimay boshlaydi. Shaxsning ilg’or hissiyotlari paydo bo’ladi. Shaxs ota-onasining ta’sirida rivojlanadi.
O’spirinlik sikli - 6 yoshdan 12-14 yoshgacha bo’lgan sikl. Bu siklda shaxs o’quv faoliyatiga kiradi. Shaxsning ijtimoiy munosabatlari kengayadi. Shaxsning ma’naviy-axloqiy qadriyatlari shakllanadi. Shaxs ota-onasidan mustaqillashib boradi.Yetuklik sikli - 12-14 yoshdan 18-20 yoshgacha bo’lgan sikl. Bu siklda shaxs kasbiy faoliyatga kiradi. Shaxsning ijtimoiy munosabatlari aniq rolni egallaydi. Shaxsning shaxsiyati va ongi mustahkamlanadi. Shaxs ota-onasidan butunlay mustaqillashib boradi.
Yigitlik-qizlik sikli - 18-20 yoshdan 35-40 yoshgacha bo’lgan sikl. Bu siklda shaxs oilaviy munosabatlarni o’rnatadi. Shaxs kasbiy faoliyatda muvaffaqiyatga erishadi. Shaxs hayot maqsadlari va mantiqlarini aniqlashadi. Shaxs ota-onasining farzandiga aylanib boradi.O’ta yigitlik-qizlik sikli - 35-40 yoshdan 55-60 yoshgacha bo’lgan sikl. Bu siklda shaxs oilaviy munosabatlarni mustahkamlashga harakat qiladi. Shaxs kasbiy faoliyatda o’z-o’zini amalga oshirishga intiladi. Shaxs hayot mantiqlarini sinab ko’radi. Shaxs navbatdagi avlodga e’tibor beradi.
Qariylik-qarilik sikli - 55-60 yoshdan tug’ilgan kunigacha bo’lgan sikl. Bu siklda shaxs oilaviy munosabatlarda farzandlariga va navbatdagi avlodiga e’tibor berib boradi. Shaxs kasbiy faoliyatdan chetlashib ketadi. Shaxs hayot mantiqlarini qayta ko’rib chiqadi. Shaxs hayotining yakuniga tayyorlanib boradi.
Hayot mantiqlari shu nom bilan ham tanilgan McAdamsning nazariyasiga asoslangan klassifikatsiya hisoblanadi. McAdams hayot mantiqlarini shaxsning hayotining boshqa mantiqlardan farqli ma’nolarini va mazmunlarini ifodalaydigan mantiqlar deb hisoblaydi. Har bir mantiqda shaxs o’z hayoti haqida hikoya yaratadi va bu hikoya uning kimligi va ongi haqida ma’lumot beradi.Boshlang’ich hikoya mantigi - tug’ilgandan 6 yoshgacha bo’lgan mantiq. Bu mantiqda shaxs o’z hayoti haqida boshlang’ich hikoyalar yaratadi, lekin bu hikoyalar noaniq va noqulaydir. Shaxsning kimligi va ongi ham noaniq va noqulaydir.O’spirinlik hikoya mantigi - 6 yoshdan 12-14 yoshgacha bo’lgan mantiq. Bu mantiqda shaxs o’z hayoti haqida sodda hikoyalar yaratadi, lekin bu hikoyalar aniq va qulaydir. Shaxsning kimligi va ongi ham aniq va qulaydir.
Etuklik hikoya mantigi - 12-14 yoshdan 18-20 yoshgacha bo’lgan mantiq. Bu mantiqda shaxs o’z hayoti haqida murakkab hikoyalar yaratadi, lekin bu hikoyalar ziddiyatli va muammoli bo’ladi. Shaxsning kimligi va ongi ham ziddiyatli va muammoli bo’ladi.Yigitlik-qizlik hikoya mantigi - 18-20 yoshdan 35-40 yoshgacha bo’lgan mantiq. Bu mantiqda shaxs o’z hayoti haqida integratsion hikoyalar yaratadi, ya’ni ziddiyatli va muammoli hikoyalarni birlashtirib, ularga ma’noli ekanligini topishga harakat qiladi.
Kulturologik rivojlanish: Bu yo'nalishda shaxs o'zini milliy va hududiy kultura, adabiyot, san'at, tarixiy manbaalar, milliy tadbirlar va traditsiyalar orqali rivojlantiradi. Shaxs o'zining o'ziga xos milliy-estetik qobiliyatlarini oshirish, milliy identitetini qo'llab-quvvatlash, milliy rivojlanishga o'z hissasini qo'shish va milliy kulturaning saqlanishi va oshirishi uchun faolliklarda ishtirok etish bilan shug'ullanadi.
Ekologik rivojlanish: Bu yo'nalishda shaxs o'zini tabiiy muhit bilan hamkorlikda rivojlantiradi. Shaxs tabiatni qadr-qimmat ko'rish, tabiiy resurslarni samarali ishlatish, atrof muhitni saqlab qolish, tabiiy ehtimolliklarga qarshi o'zining tashkilotlarida xavfsizlik va atrof muhitni muhofaza qilish bilan bog'liq tadbirlarda ishtirok etishni o'rganadi.
Sifatli yashash: Bu yo'nalishda shaxs o'zini sifatli, tinch va barqaror hayot ko'rsatkichlari asosida rivojlantiradi. Shaxs o'zining o'ziga xos qadriyatlar, erkak va ayollar munosabatlari, oilaviy bog'lanishlar, o'zining jismoniy va ruhiy sog'ligi, oziq-ovqat tarkibi, qanchalik faol va sport bilan shug'ullanish orqali sifatli hayotni amalga oshirishni o'rganadi.
Xalqaro hamkorlik: Bu yo'nalishda shaxs o'zini xalqaro tashkilotlar, tashkilotlararo hamkorliklar va ko'p mamlakatli hamkorliklar orqali rivojlantiradi. Shaxs tashkilotlararo proyektlarda ishtirok etish, xalqaro ko'rgazmalarga qatnashish, ta'lim va tajribalar almashish, xalqaro tashkilotlarda xizmat qilish va xalqaro tashkilotlarning qonunlariga rioya qilish bilan shug'ullanadi.