Болалар боғчасида миқдор ва сон тасаввурларини таркиб топтириш

4. Katta guruh. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning fazoviy tasavvuri faoliyatning hamma turlari jarayonida kengayadi va mustahkamlanadi. Mashg‘ulotlar tarkibiga fazoda mo‘ljal olishga doir maxsus mashqlarning kiritilishi ham bunga imkoniyat beradi. Masalan, tarbiyachi bolalarga chapda eng baland, o‘ngda eng past buyum turadigan qilib, buyumlarning kattaliklari bo‘yicha yoyishni taklif qiladi, yoki uning o‘zi stolga o‘yinchoqlarni (it, mushuk, sigir, qo‘y, quyon) joylashtiradi va bolalarga murojaat qiladi: “Sigirning yonida nima turganini qarang va ayting. Mushukdan chapda nima turibdi? Qo‘y qaysi hayvonlar orasida turibdi?” So‘ngra tarbiyachi o‘yinochoqlarni biri - birining orqasida turadigan qilib aralashtirib qo‘yadi va so‘raydi. “Nima birinchi ketmoqda? Nimadan keyin mushuk ketmoqda? Nimadan oldinda sigir ketmoqda? Qo‘ydan keyin nima ketmoqda?” va h.q
Bolalar atrofdagi buyum orasida o‘z holatlarini aniqlaydigan mashqlar ham samarali: “Stolning orqasida turibman, stolning yonida, deraza oldida turibman”.
Katta guruhda maktabgacha yoshdagi bolalar qog‘oz varag‘ida mo‘ljal olishga o‘rgatila boshlanadi. Oldingi guruhlarning dasturlarida bunday vazifa yo‘q edi. Tarbiyachi rahbarligida bolalar ma’lum miqdorligi buyumlarni ko‘rsatilgan yo‘nalishda; qog‘oz varag‘ining yuqori, pastki qismiga, chap qismiga, o‘ng qismiga joylashtirish malakasini egallaydilar. Bunday topshiriqlar ham bo‘lishi mumkin: varaqning chap qismiga 5 ta doiracha; o‘ngiga esa 1 ta ortiq doiracha qo‘y; varaqning pastki va ustki qismlariga 8 tadan uch burchak joylashtir. Topshiriqni bajarganidan keyin bola qanday figuralardan nechtasini joylashtirganini va qayerlarga joylashtirganini gapirib beradi. Bolalarni buyumlarning qog‘oz varag‘idagi, stoldagi, poldagi holatini belgilash uchun so‘zlarni to‘g‘ri, ma’nosi bo‘yicha ishlatishga o‘rgatish kerak.
Yil oxiriga kelib bolalar o‘zlariga, boshqa odamlarga nisbatan o‘rnini so‘zlar bilan ifodalay oladigan bo‘lishlari kerak.
Ifodalangan qoidani tarbiyachi ochib berishga va to‘ldirishga harakat qiladi. Katta guruhlarda eng oldin asosiy yo‘nalishlarni hisobga olgan holda fazoda tez mo‘ljal olish tajribasini istiqbolda takomillashishi ta’minlanishi kerak. Topshiriqlar xarakteri tobora qiyinlasha boradi. Bajarish sur’ati ortadi, Tarbiyachi, “Paketni top”, “Bayroqchani top”, “Razvedkachilar” kabi didaktik o‘yinlarda bir yoki ikki yo‘nalishni birining ketidan birini ketma -ket topishnigina emas, balki birdaniga bir qancha (beshtagacha) yo‘nalishni topishni taklif qilishi mumkin, masalan, “
Qayin daraxtigacha to‘g‘ri bor; o‘nga burilib, besh qadam yur; chapga buril, yana uch qadam yur; orqaga buril (aylan)”. Yurish, yugurish jismoniy tarbiya va musiqa mashg‘ulotlarida, harakatli o‘yinlarda, badantarbiya daqiqalarida va ertalabki gimnastikada harakat yo‘nalishini tez o‘zgartirish kabi mashqlardan keng foydalaniladi. Fazoda mo‘ljal olish mashqlari bolalarda yo‘l harakati qoidalari haqidagi bilimlarni shakllantirish ishi mazmuniga ham kiritiladi. Katta guruhda fazoda tez mo‘ljal olish tajribasi ham rang -barangdir: “Ko‘z bog‘lash” o‘yinlari juda murakkab topshiriqdir - nishongacha berk ko‘zlar bilan borish talab qilinadi (“Toychaga yem ber”, “Barabanga taq -taq urish” o‘yinlari). Bu vazifa ustida ishlash dasturning bolalarning fazoviy munosabatlar haqidagi bilimlarini kengaytirish talabi kabi (“chapdan”, “o‘ngdan”, “yuqorida”, “pastda”, “oldida”, “orqasida”, “orasida” doimo diqqat markazda turmog‘i kerak.
Ma’lumki, bolalar buyumlar orasidagi fazoviy munosabatlarni farqlashning dastlabki tajribasini kichik va o‘rta guruhlarda olganlar. Katta guruhda bu bilimlarni kengaytirish, sistemalashtirish masalasi, bolalarni o‘yin materiallaridagina mo‘ljal olishgagina emas, balki atrofdagi real sharoitda ham mo‘ljal olishga o‘rgatish vazifasi qo‘yiladi. Mana shuning uchun ham bu yosh guruhida bunday topshiriqlardan foydalanish ma’qul, u yoki bu buyum qayerda hamda u boshqa buyumlarga nisbatan qanday joylashgan? Masalan, qurilish materiallari qo‘yilgan shkaf eshikdan chap tomonda turibdi: eshik bilan shkaf orasiga rasm osib qo‘yilgan; kitob burchagi shkaf qarshisida derazalar orasiga joylashtirilgan va h.q Maxsus didaktik o‘yinlarda (“Qo‘g‘irchoqqa mebellarni joy - joyiga qo‘yishga yordam bering”, “Nima qayerda turibdi?” va h.q) real buyum muhitning bunday fazoviy -og‘zaki tavsiflari ham tekislikda mo‘ljal olish kabi besh yoshli bolalarga to‘la mos keladi.
Maktabgacha yoshga yetguncha bolalarda tekislikda mo‘ljal olishga doir bilim va malakalarning ma’lum miqdordagi tajribasi to‘planadi. Bolalar varaq teksiligida uning o‘rtasini, burchaklarini, chekalarini yoki tekislikni chegaralovchi tomonlarini bemalol ajrata oladilar; varaqning ustki yoki ostki (yuqori va quyi) chap va o‘ng qismlarini ajrata oladilar. Bolalar asosiy fazoviy yo‘nalishlarni hisobga olgan holda tekislikda mo‘ljal ola biladilar. Bu malakalarni ular hali kichik va o‘rta guruhlardayoq doimo egallashgan. Hozirgi bosqichning assosiy vazifasi bu tajribani mustahkamlash, chuqurlashtirishdan iborat. Bunday mashqlar foydali: buyumlar tasvirlangan rasmlar varag‘i tekisligida kichik o‘yinchoqlarni, geometrik figuralarning modellarini joylashtirish. Bu topshiriqlarni bajarganlaridan keyin bolalar obyektlarning tekislikda va bir - biriga nisbatan joylashuvlarini mustaqil ravishda tavsiflab berishlari kerak (masalan, qizil doiracha varaqning o‘rtasida uchburchaklar orasida turibdi, sariq uchburchak doirachadan chapda, ko‘k uchburchak esa, undan o‘ng tomonda turibdi).
Ish mazmunidagi yangi element -oraliq yo‘nalishlarni bilishdan iborat. Bola tekislikda oriyentir (mo‘ljal) olganidan keyin, uning har bir alohida elementini yoki qismini (burchagi, tomoni, uning biror qismi) yanada aniqroq aytishi mumkin. Endi varaq tekisligining to‘rttala burchagining har bir xususiy tavsif oladi: ustki o‘ng burchak, ustki chap burchak, pastki chap burchak va h.q Varaq sirtida, masalan, markazdan balandda (tepada) yoki markazdan pastda (quyida) joylashgan yana ikkita qismii o‘ng va chap qismii ajratish mumkin; varaq sirtining to‘rtta qismining har biri ikki yoqlama, ya’ni ustki o‘ng qism yoki pastki chap qism kabi, fazoviy tavsif oladi. Fazoda mo‘ljal olish malakalarini qiyinlashtirish shart - sharoitlariga besh yoshli bolalarning bilimlari bemalol yetadi, ammo bunda bitta shart bajarilishi zarur: elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish mashg‘ulotlarida didaktik o‘yinlardan, qiziqarli mashqlardan keng foydalanish kerak. Va, nihoyat, oxirgisi: bolalarga faqat “o‘zidan” emas, balki boshqa odamga, boshqa buyumlarga nisbatan mo‘ljal olishga o‘rgatish haqida. O‘quv - o‘yin topshiriqlari - o‘rtog‘ining o‘n g tomoni yoki chap tomoniga turish, undan oldinda yoki orqada turish, ko‘rsatilgan buyumga nisbatan o‘zining fazodagi o‘rnini tavsiflab berish; ko‘rsatilgan oriyentirga nisbatan bir yoki bir necha buyumni joylashtirish - bolalarning bu malakalarni muvaffaqiyatli o‘zlashtirishlariga yordam beradi.