Bolalarda eshitishning roli va uning buzilishi oqibatida kelib chiqadigan psixik holatlar

---

BOLALARDA ESHITISHNING ROLI VA UNING BUZILISHI OQIBATIDA 
KELIB CHIQADIGAN PSIXIK HOLATLAR 
 
Kamola Karimova 
Andijon shahar 40-IMTT
Annotatsiya: maqolada bolalarda eshitishning roli va uning buzilishi oqibatida 
kelib chiqadigan psixik holatlar, Psixokorreksiya jarayonida vujudga kelgan 
mexanizm, holat, vaziyat bartaraf etish omili, tormozlash va oldini olish, diagnostikasi 
va korreksiyasi jarayonlarini amalga oshirishning o‘ziga xos xususiyatlari to‘g‘risidagi 
ma’lumot berilgan. 
Kalit so’zlar: ontogenetik rivojlanish, o‘ziga xos jins va yosh xususiyatlari, 
kognitiv, kognitiv va affektiv jabhalar, genetik, ijtimoiy va shaxsiy omillar, bilish 
jarayonlari, qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayonlari, diagnostikasi va korreksiyasi 
jarayonlari. 
THE ROLE OF HEARING IN CHILDREN AND THE PSYCHOLOGICAL 
CONDITIONS THAT CAUSE DISORDERS 
Kamola Karimova 
Andijan city 40-SPO 
Abstract: The article deals with the role of hearing in children and mental 
conditions caused by its impairment, the mechanism of the psychocorrection process, 
the condition, the mitigating factor, the specifics of braking and prevention, diagnostics 
and correction. 'information is given. 
Keywords: ontogenetic development, specific gender and age characteristics, 
cognitive, cognitive and affective aspects, genetic, social and personal factors, 
cognitive processes, excitation and inhibition processes, diagnostic and correction 
processes. 
Mustaqillik yillarida O‘zbekiston Respublikasida demokratik, insonparvar va 
huquqiy jamiyatni barpo etish, jamiyatda sog‘lom muhitni qaror toptirish, fuqorolarni 
ma’naviyatini shakllantirish va takomillashtirish borasida qator ijobiy ishlar amalga 
oshirildi.
O‘zbekiston Respublikasining qonunchilik palatasi tomonidan 2020-yil 19-
mayda qabul qilingan, Senat tomonidan 2020-yil 7-avgustda ma’qullangan Ta’lim 
to‘g‘risida Qonuning I-bob 3-moddasida:
"Science and Education" Scientific Journal
November 2020 / Volume 1 Issue 8
www.openscience.uz
184

---

- davlat ta’lim talablari — ta’limning tuzilmasiga, mazmuniga va uni amalga 
oshirish shart-sharoitlariga, shuningdek ta’lim oluvchilarning jismoniy, shaxsiy, 
intellektual, ilmiy hamda kasbiy sifatlariga qo‘yiladigan majburiy talablar; 
- tarbiya — aniq maqsadli hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida yosh avlodni har 
tomonlama kamol toptirishga, ularning ongini, ma’naviy-axloqiy qadriyatlar va 
dunyoqarashini shakllantirishga qaratilgan tizimli jarayon; 
- ta’lim — ta’lim oluvchilarga chuqur nazariy bilim, malakalar va amaliy 
ko‘nikmalar berishga, shuningdek ularning umumta’lim va kasbiy bilim, malaka 
hamda ko‘nikmalarini shakllantirishga, qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgan tizimli 
jarayon. 
5-moddasida esa jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, 
shaxsiy va ijtimoiy mavqeyidan qat’i nazar, har kimga ta’lim olish uchun teng huquqlar 
kafolatlanadi. 
“Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuning II-bobi 9-moddasida jismoniy, aqliy, sensor 
(sezgi) yoki ruhiy nuqsonlari bo‘lgan bolalar, shuningdek uzoq vaqt davolanishga 
muhtoj bo‘lgan bolalar davlat ixtisoslashtirilgan ta’lim muassasalarida, umumiy o‘rta 
va o‘rta maxsus ta’lim tashkilotlarida inklyuziv shaklda yoki uy sharoitlarida yakka 
tartibda ta’lim oladi [1]. 
Shu sababli, bugungi kunda maxsus maktablarida mehnat tarbiyasini 
takomillashtirishning samarali usullarini aniqlash dolzarb masalalardan biridir.
Mamlakatimizdagi mustaqil, huquqiy demokratik davlat, erkin fuqarolik jamiyat 
qurish yo’lidagi ulkan ishlar inson mohiyatini yangidan kashf qilishga, uning o’zligini 
anglashdagi imkoniyatlarini ro’yobga chiqarishga va ma’naviy barkamol, intellektual 
hamda aqliy-amaliy jihatdan mukammal yetuk kadrlarni tayyorlash uchun yangi shart-
sharoitlar yaratib bermoqda.
Ma’lumki, har tomonlama sog‘lom muhit hukmron ekan, farzandlarimiz 
barkamol voyaga yetadilar, fuqarolari barkamol jamiyat esa hech qachon zavol 
topmaydi. Mamlakatimizda aynan mustaqillik yillarida bu borada talay ijobiy ishlar 
amalga oshirildi, davlat dasturlari, hukumatning maxsus qarorlari qabul qilindi.
O‘zbekiston bolalar huquqlari to‘g‘risidagi Xalqaro Konvensiyani ratifikatsiya 
qilgan hamda BMTning bola huquqlari qo‘mitasi tavsiyalarining bajarilishi yuzasidan 
Milliy harakat dasturini qabul qilgan davlat sifatida har bir bolaning tug‘ilgan onidan 
boshlab oila muhitida tarbiyalanishi, uning salomatligi, aqliy va jismoniy kamoloti 
uchun barcha shart-sharoitlarning yaratilishi davlat ahamiyatiga molik masala 
ekanligini amalda ta’minlashga katta ahamiyat berib kelmoqda. Shu ma’noda “Bola 
huquqlari kafolatlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunining qabul 
qilinishi ana shu e’tibor va g‘amxo’rlikning yana bir amaliy ifodasidir [2]. 
Zamonaviy psixologiyada ontogenetik rivojlanishning turli bosqichlari o‘ziga xos 
jins va yosh xususiyatlarini namoyon etuvchi turli kognitiv, kognitiv va affektiv 
"Science and Education" Scientific Journal
November 2020 / Volume 1 Issue 8
www.openscience.uz
185

---

jabhalar bir qator genetik, ijtimoiy va shaxsiy omillarning o‘zaro uyg‘unlashuvida ro‘y 
berib, turfa ko‘rinishli va katta ta’sir kuchiga egaligi bilan subyektning xulq-atvor 
mexanizmida o‘ziga xos individual-psixologik, individual-dinamik xususiyatlar, uning 
dunyoqarashi, qadriyatlar tizimi, kauzal, kazusli vaziyatga tushganga qadar yashagan 
ijtimoiy-psixologik muhit bilan belgilanib, shaxs rivojlanishi va shakllanishida katta 
ahamiyatga egaligi ta’kidlanadi. Zero, shaxs va uning tashqi olamni bilish 
imkoniyatlari bilish jarayonlari, ya’ni psixik jarayonlar orqali tushuntiriladi. Idrok va 
xotira jarayonlarining samaradorligi va ularni boshqarish psixik jarayon bo‘lmish 
diqqatga bevosita bog‘liqdir. Eshitishda kamchiligi bor shaxslarni o‘rganish va 
diagnostika qilish psixologning amaliy faoliyatiga yordam beradi. Ayni vaqtda 
psixologik diagnostikaning barvaqt amalga oshirilishi nutq bilan bog‘liq salbiy 
holatlarning intervensiyasi uchun zamin yaratadi. 
Shu tariqa eshitishda nuqsoniga ega bo‘lgan bolalar psixik rivojlanishning o‘ziga 
xos xususiyatlarini aks ettiruvchi bir qator ma’lumotlar yog‘ildi. Keyingi yillar 
davomida eshitishda nuqsonini o‘rganuvchi olimlar o‘z diqqatlarini mexanizmlari va 
bartaraf etish usullarini o‘rganishgan. Eshitishda nuqsoniga ega bolalar psixik 
rivojlanishini o‘rganishga esa kam ahamiyat berganlar. Yaqin yillardan boshlab, 
maxsus psixologiyani muammolariga bo‘lgan qiziqish nisbatan ortdi. Eshitishda 
nuqsoniga ega bo‘lgan bolalar psixik rivojlanishini o‘ziga xos xususiyatlarini turlicha 
eshitish buzilishlariga ega bolalar bilan korreksion ishlarni olib borish davomida har 
bir eshitish kamchiliklariga aynan o‘zigagina xos bo‘lgan psixik jarayonlarni va 
xususiyatlarni o‘rganish bilan bog‘liqdir. Shuningdek, eshitishda kamchiligiga ega 
bo‘lgan bolalar uchun tashkil etilgan maxsus o‘quv tarbiyaviy muassasalarda, maxsus 
guruhlarda olib boriladigan korreksion ishlar, ularning xalq ta’limi tizimida o‘rni, 
bog‘cha va maktab sharoitida ular bilan yakka tartibda olib boriladigan psixologik 
ishlarining uslub va shakllarini bayon etadilar. 
XX asrning so‘nggi yillarda eshitishda kamchiligi hamda uning oqibatida yuzaga 
keladigan yuqori darajadagi ijtimoiy dezadaptatsiya holatlari yuzasidan ota-onalarning 
psixolog, psixiatr hamda nevropatologlarga murojaatlari soni tobora ortib 
borayotganligi kuzatilmoqda. Ko‘pchilik ota-onalar va pedagoglarning ushbu 
patologiya haqida aniq hamda to‘liq tasavvurga ega emasliklari oqibatida bu bolalarga 
ko‘pincha “quloqsiz”, “esipastroq”, “bezori”, “o‘zlashtirmovchi” bolalar sifatida 
munosabatda bo‘linishi mazkur patologiyaning yanada ham kuchayib ketishiga olib 
kelmoqda. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, eshitishda nuqsoni mavjud bo‘lgan 
shaxslarda xulq-atvorning buzilishi asosida bosh miyaning peshona qismi po‘stlog‘i va 
dumsimon yadro tomonidan ta’minlanuvchi harakat faolligini tormozlovchi 
nazoratining pasayishi yotadi. 
Inson ongi bir qarashda yaxlit narsa, aslida u ayrim alohida jarayonlardan iborat. 
Shuning uchun ham atrof - muhitni, o‘zimizni bilishimizga imkon beruvchi ongni 
"Science and Education" Scientific Journal
November 2020 / Volume 1 Issue 8
www.openscience.uz
186

---

o‘rganish uchun uni alohida psixik jarayonlarga bo‘lib o‘rgana boshlaymiz. Bu 
jarayonlar - sezgilar, idrok, xotira, diqqat, tafakkur, nutq va boshqalardir. Bu jarayonlar 
shu qadar bir-birlari bilan bog‘liqki, birini ikkinchisiz tasavvur qilishning o‘zi qiyindir.
Eshitishda nuqsoni mavjud bolalarni ilmiy tadqiq etish bo`yicha N.V.Dobrinin, 
N.V.Kuzminina, I.V.Straxov, M.V.Gamezo, F.N.Gonobolin kabi bir qator olimlar 
tomonidan olib borilgan. Eshitish azolariningning fiziologik asoslarini tushuntirishda 
esa rus fiziologlari I. P.Pavlov, A.A.Uxtomskiylarning olib borgan ishlari muhimligi 
bilan ajralib turadi. Ularning ta’limotlariga asosan, nutqning holatlari, sifatlari, 
xususiyatlari, birinchidan, qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayonlarining o‘zaro 
birgalikdagi harakati bilan, ikkinchidan, miya strukturasida hukm suruvchi 
qo‘zg‘aluvchanlik bilan uyg‘unlikka egadir [3]. 
Eshitishda nuqsoni mavjud bolalar ruhiyatining o’ziga xos jihatlarini o’rganish, 
diagnostika va korreksiya qilishda quyidagicha belgilanadi: 
- Eshitishda nuqsoni mavjud bolalarning ruhiy rivojlanishning umumiy va maxsus 
qonun-qoidalarini aniqlash;
- Eshitishda nuqsoni mavjud bolalar bilish faoliyatini rivojlanish xususiyatlarini 
o’rganish;
- Eshitishda nuqsoni mavjud bolalar ruhiy rivojlanish xususiyatlarini psixologik 
korreksiya va diagnostika qilish;
- Eshitishda nuqsoni mavjud bolalarga pedagogik-psixologik ta’sir usullarini 
psixologik jihatdan asoslash;
- Eshitishda kamchiligi mavjud bolalarni diagnostikasi va korreksiyasi jarayonidir 
[4]. 
Bolalarda eshitishning roli va uning buzilishi oqibatida kelib chiqadigan psixik 
holatlarda maktab davrida ovoz taassurotlarining yuqori chastotasi ham eshitishning 
yuqori chastotasi ham eshitish qobiliyatini pasayishiga olib kelishi mumkin. Bolada 
eshitish nuqsoni yuzaga kelishga homiladorlikni noqulay davom etishi, onaning virusli 
kasalliklari ham muhim rol o'ynaydi. Eshitish buzilishi sabablari eshitish sezgilarini 
tug'ma deformatsiyasi, eshitish nervining atrofini, ximik zaharlanish, tug'ish davridagi 
travmalar, mexanik travmalar, kuchli ovoz ta'sirotlarining akustik ta'siroti bo'lishi 
mumkin. Eshitish buzilish o'rat quloqni o'tkir shamollashi oqibatida yuzaga kelishi 
mumkin.
Eshitishning qat'iy buzilishi burun va halqum (adenoid, xronik shamollashish) 
kasalliklari natijasida ham kuzatiladi. Bu kasallliklar chaqaloqlik chog'ida jiddiy xavf 
soladi. Eshitish pasayishiga ta'sir qiluvchi omillar orasida ototopsik preporatiplar 
asosan antibiologiklar muhim o'ringa egadir. Eshituv funksiyasi buzilishi asosan 
chaqaloqlik davrida ko'p uchraydi.
L.V.Neylan (1959) eshitish buzilishlari 70 %i 2-3 yoshlarda kuzatilishini e'tirof 
etib o'tadi. Bola hayotining keyingi yillarida eshitishni pasayishi kam kuzatiladi [5].
"Science and Education" Scientific Journal
November 2020 / Volume 1 Issue 8
www.openscience.uz
187

---

Eshitishni buzilishlari yuzaga kelishda kasbiy omillar ham katta ahamiyatga ega. 
Karlar oilasida eshituvchilar oilasiga qaraganda ko'p miqdorda kar bola tug'iladi. 
Shuningdek yaqin qarindoshlar nikohida va er-xotin yoshi o'rtasida katta farq ham 
eshitish buzilishlariga sabab bo'lishi mumkin.
Aroqxo'r ota-onalar, kensok kasalligi turli xromasomali kasalligi mavjud oilalar 
(uchuvchi va suvga sho’ng'uvchilar)da ham eshitishda nuqsoni mavjud bolalar 
tug'ilishi kuzatiladi.
Chet el va rus statistikasi ko'rsatishicha, eshitishda nuqsoni mavjud bolalar soni 
oshmoqda. Turli mamlakatlarda o'tkazilayotgan tadqiqotlarga ko'ra, yer yuzi aholisini 
4-6 %i eshitishda nuqsonga ega bo'lib, jismoniy muloqotga ehtiyoj sezadi. Bularda ikki 
tomonlama eshitish pasayiga ega bo'lib, so'zlashuv eshitishni 3 metrdan so'zlashuv 
eshitishni idrok etadi, 4 % esa bir tomonlama karlikka egadir.
Eshitishda nuqsoni mavjud bolalar ruhiy rivojlanish xususiyatlarini to'g'ri 
tushunish uchun ularga o'z vaqtida tashxis qo'yish, ta'lim-tarbiyani muassasasini 
tanlash, bu jarayonni tashkil etishda bu bolalarning tasnifi muhim o'rin tutadi. ENB 
shaxslarning tasnif surdopedagog va doktorlarni doimo qiziqtirib kelgan. Bizning 
mamlakatimizda L.V.Neylan (1961) tomonidan taklif etilgan tasnif keng tarqalgan.
Agar eshitish buzilishi so'zlashuv eshitishga taaluqli chastotalar diopozomida 
(500 dan 1500 Gs) tarqalsa, uni idrok etishi amalga oshmaydi.
Agar eshitish buzilishi 100 dB dan ortsa, karlik yuzaga keladi, qisman eshitish 
buzilsa nuqson 15 dB dan 80 dB gacha darajada namoyon bo'ladi. Ushbu taklifga ko'ra 
zaif eshituvchilarning 3 guruhi tavsiflanadi. Eshitish qoldig'i saqlanganligi darajasiga 
ko'ra 4 guruhga tasniflanadi: (125 dan 2000 Gs, 125 dan 1000 Gs gacha, 125 dan 500 
Gs gacha, 125 dan 250 Gs gacha).
Pedagogik tasnif ENB bolalar ta'limiga turli yondashuvlarni asoslashga 
ko'niktirilgan. Bizning mamlakatimiz R.M.Boskisning psixo-pedagogik tasnifi muhim 
o'ringa ega. Uning asosida L.S.Vigotskiyning ruhiy funksiyalar konpeksotsiyasi 
ta'limoti yotadi. ENB bolalar rivojlanishning o'ziga xosligi o'zida namoyon etuvchi 
yangi ko'rsatkichlarni ko'rsatdi [6]. 
Eshitishni yo'qotish darajasi eshitish buzilishini yuzaga kelish vaqti nutqni 
rivojlanish darajasi ko'rsatilgan ko'rsatkichlarga bog'liq holda quyidagi guruhlarni 
tasniflaydi:
I-kar bolalar. Bu guruhga kiruvchi bolalar eshitishni tabiiy idrok etolmaydilar uni 
mustaqil egallay olmaydi. Ular ko'ruv (labdan o'qish) va eshituv ko'ruv (Tovush 
kuchaytirish apparati yordamida) orqali maxsus ta'lim jarayonida so'zlashuv eshitishni 
idrok etadi.
II-kech kar bo'lgan bolalar (eshitish mavjud bolalar) - ularda eshitish buzilishi 
turli darajada tuzilgan, eshitish turli darajada saqlanganligi kuzatiladi. Lekin maxsus 
tashkil etilgan ta'limsiz mavjud nutq yo'qolib ketishi mumkin. Bu bolalar so'zlashuv, 
"Science and Education" Scientific Journal
November 2020 / Volume 1 Issue 8
www.openscience.uz
188

---

muloqot malakasiga ega bo'ladilar. Ular uchun so'zlashuv eshitishni ko'ruv va eshituv 
idrokining malakalari shakllantirish muhimdir. Tafakkurni rivojlantirish ma'lum 
darajada eshituvchi bolalar tafakkurini rivojlanishi bilan o'xshashdir. Bu o'xshashlik 
eshitish lug'at hamda atrof muhit, voqea-hodisalarini so'zda ifodalash darajasiga ko'ra 
bo'ladi.
III-zaif eshituvchi bolalar. Eshitish darajasiga ko'ra bu bolalar ma'lum darajada 
nutqni mustaqil egallashlari mumkin, lekin ularda talaffuz nuqsonlari uchraydi. Nutqni 
ko'ruv orqali idrok etish eshitish buzilish darajasiga ko'ra bo'ladi. 
Chunonchi zaif eshituvchi bolalar, kech kar bo'lgan bolalar, eshitish rivojlanish 
mavjud kar bolalar zaif eshituvchi bolalar maxsus maktabida ta'lim oladilar. 
Bolaning ta'lim-tarbiya sharoiti, eshitishni buzilish vaqti va darajasi eshitishni 
buzilish sababi unda mavjud nutq shakllari (og'zaki, yozma, daktil, imo-ishora) 
o'zlashtirish darajasi, oila tipi hisobga olinadi. Sog'lom va kar bolalarni qiyosiy 
o'rganish uchun yosh tamoyili ko'ra olinadi, tekshiriluvchilar bir yoshda to'lish kerak. 
Bu ularni ruhiy rivojlanishini qiyosiy o'rganishga yordam beradi. Kar o'quvchilar 
psixologik xususiyatlari o'rgatishda psixologik eksperementning barcha turlaridan 
foydalaniladi. Bu laborator eksperement va tabiiy eksperement turlarini o'ziga 
jamlaydi. Laborator eksperementda o'rganilayotgan hodisa qat'iy nazorat qilinadi. 
Tabbiy ekspremental kuzatishining ijobiy qirralari va eksperement qirralari jipslashadi 
va namoyon bo'ladi. 
Oxirgi davrlarda surdopsixologiya ta'limiy eksperement ham ENB bolalarni 
o'rganishda ijobiy samara bermoqda. Bu metod yordamida tekshiriluvchining nafaqat 
bilimi, malakasi balki uni shakllanish holati ham o’rganiladi. Shuningdek, 
kombinatsiyalangan nuqsonlar (eshitish buzilishi, ruhiy rivojlanish orqada qolgan va 
aqli zaiflik) o'rganish va aniqlashda ham muhim samara beradi. Ta'limiy eksperiment 
maxsus psixologiyada keng o'rinda qo'llaniladi. T.V.Rozonova va L.I.Tigronova shu 
metodni qo'llagan holda ENB bolalar bilan sog'lom bolalarning ruhiy xususiyatlarini 
tekshirganlar. Yordamchi topshiriqlar vositasida faoliyat natijalari tahlili muhim o'rin 
tutadi. Ruhiy rivojlanish bosqichida bolalar faoliyati natijalari tahlili muhim o'rin tutadi 
[7].
Eshitish buzilishlari bolalarda turli infeksion kasalliklar oqibatida yuzaga keladi. 
Meningit, skormotika, otit, gripp kasalliklarini infeksion-yuqumli kasalliklar qatoriga 
kiritish mumkin. Eshitish buzilishlari ichki, o'rta, tashqi quloqlarni shikastlanishi 
natijasida yuzaga keladi. Ichki quloq va quloq nervi shkastlangan bo'lsa, ko'p holatlarda 
karlik, agar o'rta quloq shikastlangan bo'lsa eshitish pasayishi kuzatiladi. 
Hulosa qilib aytganda eshitishda nuqsoni mavjud bo‘lgan shaxslarda xulq-
atvorning buzilishi asosida bosh miyaning peshona qismi po‘stlog‘i va dumsimon 
yadro tomonidan ta’minlanuvchi harakat faolligini tormozlovchi nazoratining 
pasayishi yotadi.
"Science and Education" Scientific Journal
November 2020 / Volume 1 Issue 8
www.openscience.uz
189

---

Inson ongi bir qarashda yaxlit narsa, aslida u ayrim alohida jarayonlardan iborat. 
Shuning uchun ham atrof - muhitni, o‘zimizni bilishimizga imkon beruvchi ongni 
o‘rganish uchun uni alohida psixik jarayonlarga bo‘lib o‘rgana boshlaymiz. Bu 
jarayonlar - sezgilar, idrok, xotira, diqqat, tafakkur, nutq va boshqalardir. Bu jarayonlar 
shu qadar bir-birlari bilan bog‘liqki, birini ikkinchisiz tasavvur qilishning o‘zi qiyindir. 
Tadqiqotlarni o’rganish va tahlil etish natijasida eshitishda nuqsoni bo’lgan 
o’quvchilarni mehnatga o’rgatish jarayonida bilim, ko’nikma va malakalarni 
shakllantirish muammosi tizimli yondashishni talab qiladigan o’ta murakkab, ko’p 
qirrali pedogogik-psixologik muammo ekanligi namoyon bo’ladi.