Bolalarning nutqiy kompitentsiyasini rivojlantirishda oilaning o'rni reja

2.2. MAKTABGACHA KATTA YOSHDAGI BOLALAR NUTQ MADANIYATINI O‘SISHIDA OILANING O‘RNI.
Yosh avlod tarbiyasiga bizning davlatimizdek qayg‘uradigan va uning kelajagi to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qiladigan biror mamlakat bo‘lmasa kerak. Maqsadimiz buyuk davlat qurish bo‘lgan jamiyatda yoshlarga nisbatan shunday siyosat, olib borish tabiiy. Axir, mustaqil davlatimizning ertangi kuni hozirgi yosh avlod qo‘liga o‘tadi. Ular O‘zbekiston o‘z Vatani mustaqilligining muqaddas bo‘lishi, uning rivojlangan va gullab-yashnagan o‘lkaga aylanishi uchun bor kuch va aql- zakovatini safarbar qilishini barchamiz istaymiz. Bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan biri-bu mustaqil davlat talablariga javob beradigan yosh avlodni voyaga yetkazish, kadrlar tayyorlash, uzluksiz ta’limtarbiya tizimini milliy qadriyatlar va urf-odatlarimiz asosida yaratilishi. Mamlakatimiz ta’lim muassasalarida oxirgi yillarda yoshlarning ma’naviy tarbiyasiga katta ahamiyat berilmoqda.Bu borada muayyan ishlar qilingan. Umuman, yoshlar tarbiyasida tarbiyachi va murabbiylarning ma’suliyati haqida ham unutmaslik kerak. Bolalarning bo‘sh vaqti, asosan, uyda, oilada o‘tadi. Buni hisobga olmaslik, yoshlar tarbiyasida otaonaning burchi va vazifalari haqida yanada chuqurroq o‘ylamasak xato bo‘ladi. Har bir oila va davlat barkamol avlodni tarbiyalash uchun qayg‘urishi lozim. Shaxs ma’naviyati, uning dunyoqarashi, insonning tasavvur va e’tiqodiga aloqador ko‘nikmalar majmui asosan oilada shakllanadi. Shu ma’noda, oila—haqiqiy ma’naviyat o‘chog‘i, tarbiya o‘chog‘i, tarbiya omili va muhitidir O‘zbek oilalarida bolalarni jamiyatning munosib farzandlari qilib tarbiyalash bo‘yicha ijobiy tajribalar to‘plangan. Lekin kichkintoylar tarbiyasida jiddiy xatolarga yo‘l qo‘yadigan oilalar ham uchrab turadi. Bu esa bolalarning kelgusidagi kamoloti salbiy ta’sir etadi va ularni qayta tarbiyalashdek murakkab muammolarni keltirib chiqaradi. Bunday xatolarning asosiy sababi ota-onalar pedagogik madaniyatining yetarli darajada bo‘lmasligidir. Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarda nutqini o‘stirishda tevarak-atrof bilan tanishtirish nafaqat maktabgacha ta’lim muassasalari, balki oilaning ham o‘rni katta.Oila tarbiyasida doimiy ta’sirchan kuch oiladagi munosabat, oila muhiti, oila a’zolarining o‘zaro aloqasi, ota-ona, aka-uka va boshqalarning xulq-atvori, madaniy va siyosiy saviyasi, muomala madaniyati, oilaning daromadi, yashash sharoiti va boshqa holatlar bola kamolotiga ta’sir qiladigan asosiy omillardir. O‘zbek oilasining o‘ziga xos, betakrorligi — o‘zbekona odob-ahloq, rasmrusumlar, urf-odat, milliy qadriyatlar, an’analar, ta’lim-tarbiya, ma’naviy yetuklikka intilish kabilarning barhayotligidadir. Bolalarning ta’lim-tarbiyasiga, bilim olishiga asosiy zamin yaratuvchi maskan oiladir.Bolalarda insoniylik, avvalambor, oilada, ota-onalardan iborat olgan holda shakllanadi. Ota-ona bolaga boshidan ta’lim-tarbiyani, nutq madaniyatini, odamiylik hislatlarini qunt bilan singdirib borsalar, yetuk, barkamol, sog‘lom, mustaqil fikrlovchi eng asosiysi, odobli shaxs bo‘lib yetishadilar. Inson hayotda bilim olishga intilishni, Vatanni sevishni, ardoqlashni, kattalarni hurmat qilishni, muomala madaniyatini ota-onadan o‘rganadi.Oila birinchi navbatda ta’lim-tarbiya maskani hisoblanadi. Yosh avlodga ma’naviy, ahloqiy-madaniy tarbiya berishning yo‘llari va vositalari xilma-xil bo‘lib, bular ichida bolalarning nutqi, muomalasi alohida o‘rin tutadi. Farzand ota-onaning baxti va boyligi hisoblanadi, ota-onalarning bolalarni sevishi, o‘z navbatida bolalarning ota-onalaridan o‘rgangan, eshitgan muomalalari, so‘zlashish madaniyati bolalarning ota-onalarini astoydil hurmat qilishi oila ko‘rki bo‘lib hisoblangan. Ota-onaning shaxsiy namunasi bola tarbiyasining eng muhim metodlaridan biri hisoblangan.Ota-onalarning o‘zaro bir-birlari bilan suhbatlashishi, ovozlarining pastbalandligi, sizlab gaplashishlari, bir-birlarini tinglashlari, yurish-turishlari, munosabatlarining ta’siri ostida o‘sib-ulg‘ayishlari shular jumlasidandir.Ota-onaning shaxsiy namunasi bola tarbiyasining eng muhim metodlaridan biri hisoblanadi. Bolalarni yuksak ahloqi va odobli qilib tarbiyalash qadim zamonlardanoq, barcha xalqlarning orzusi, istagi bo‘lib kelgan. Ota-ona o‘z bolalarida mehnatsevarlik, kattalarga hurmat, o‘zidan kichiklarga shafqatli bo‘lish va g‘amho‘rlik qilish, yovuzlikka nafrat kabi ijobiy xislatlarni shakllantirishga harakat qilganlar. Ba’zi oilalarda ota-onalarning o‘zaro kelishmovchiliklari sababli bolalar hayotda juda qiynaladilar. Bunday oilalarda bo‘lib turadigan janjal-to‘palonlar, haqoratli so‘zlar oilada o‘sib kelayotgan farzandlarga katta ta’sir etadi. Bolalarda otaonasiga bo‘lgan hurmat yo‘qoladi. Bola yurish- turish va o‘zaro munosabat qoidalari, yoshlarning ota-ona va kattalar oldidagi burchi, mehnati, kasb-kori va ularning inson hayotidagi roli haqidagi dastlabki tushuncha va tasavvurlarni oilada oladilar, odob hamda ma’naviy hayot oilada o‘yg‘onadi. Shuning uchun ota-onaning jamiyat oldidagi eng katta va birinchi vazifasi farzandlarning qobiliyatlari va kiziqishlariga e’tibor bergan holda, ularga to‘g‘ri ta’lim-tarbiya berishlaridir. Bugungi kunda farzandlarining ehtiyoj va intilishlari asosida yuksak darajada ta’lim-tarbiya berayotgan oilalar juda ko‘p. Bola har qadamda, har daqiqada kattalardan ta’sirlanadi, o‘rganadi, eshitgan ko‘rganlarini takrorlaydilar. Otaonalaridan muloqotga kirish madaniyatini o‘rganadilar, bu narga keyinchalik ularning hayoti mazmunini begilaydi.Ota-onalar bolalariga nutq madaniyatiga muvofiq nimani qanday gapirish mumkin, nimani aytmaslik kerakligini yaxshi biladilar.Ona tilining grammatik tuzilishini tushunish -bu kamolga yetayotgan yosh avlodning intellektual shakllanishida alohida ahamiyat kasb etadi. Bolalar nutq jarayonida so‘zlarni to‘g‘ri tuzish, uyushiq bo‘lakli, sodda yoyiq va yiriq gaplarni tug‘ri qo‘llash malakasini egallay boradilar. Ular tevarak-atrofni kuzatish jarayonida, masalan, ovqatlanish paytida idishlarni avaylab asrash tug‘risida ma’lumotga ega bo‘ladilar, guruh xonasidagi buyumlar, ularning shakli, rangi, gullar va guldonlar, qo‘g‘irchoklar, o‘yinchoqlar bilan muomalada jumlalarni grammatik jihatdan to‘g‘ri tuzishga harakat qiladilar. Nutq madaniyati inson ma’naviy madaniyatining tarkibiy qismi hisoblanadi.Nutq madaniyati bu avvalo, fikrlash madaniyatidir. Tevarak-atrofni o‘rganish jarayoni bola tafakkurini rivojlantirishda boshqa hech narsa bilan almashtirish mumkin bo‘lmagan hissiy rag‘batlantirishga sabab bo‘ladi. Shuning uchun atrof-olamni yaxshi yegallab olishi shart. Chunki tevarakatrofdagi predmetlar, voqeliklar asosida tug‘iladigan hissiyot bola tafakkurida rivojlanib, uning tiliga, jonli ifodaga ko‘chadi. Shuning uchun ham bolaning tevarakatrofdagi voqelikni bilib borishi, uning go‘zalligini, bitmas-tuganmas murakkabliklarini his etishi, ijtimoiy munosabatlar va kattalar dunyosiga kirib borishi, uning har tomonlama kamol topishi bilan birga, bog‘lanishli nutqning ham boyib, shakllanib borishiga olib keladi. Zero, bolalik dunyoni zavqlanib, hissiyotlarga to‘lib idrok etish, uni kashf qilish bilan uyg‘undir. Ota-onalar avvalambor, bolalarining nutq madaniyatini nazorat qilib borishlari, bolalari nutqqa jiddiy e’tibor berishlari, muloqotda nutq etiket qoidalariga rioya qilishlari, bola nutqini takomillashtirishni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yishlari kerak. Har bir oila umumjamiyat talablari asosida faoliyat yuritadi. Jamiyat taraqqiyotining rivoji esa uning bag‘rida mavjud bo‘lgan oilalarning ijtimoiyiqtisodiy va ma’naviy qiyofasining shakllanganlik darajasiga bevosita bog‘liqdir. Oila bola uchun eng asosiy tarbiyaviy muhit bo‘lib, bu muxitda shaxs kamoloti muhim hisoblangan xulq-atvor, iroda, xarakter va dunyoqarash shakllanadi. Oilaviy munosabatlar farzandlarning aqliy, ruxiy kamolotini ta’minlabgina qolmasdan, otaonalarda o‘ziga xos faollikni ham yuzaga keltiradi. Oilada qaror topgan sog‘lom ma’naviy-ruhiy muhit farzandlarning yetuk, barkamol bo‘lib voyaga yetishishlari uchun beqiyos ahamiyatga egadir. Ota-onalar o‘z ijtimoiy burchini bajarar ekanlar, farzandlarning mehnatga, uni tashkil etuvchilarga nisbatan mehr-muhabbat, hurmat tuyg‘usini shakllantirish, ularni ijtimoiy foydali mehnatga tayyorlash, turli ko‘rinishdagi munosabatlarini meyorlarga og‘ishmay rioya etish, sog‘lom turmush tarzini yaratish ko‘zda tutiladi. Oila jismoniy va psixologik jihatdan sog‘lom, ma’naviy barkamol, ijtimoiy mehnat hamda oilaviy hayotga tayyor, nutq madaniyati shakllangan, so‘zga boy shaxsni o‘sib ulg‘aytirib beradi. Ota-onalar bolalarining yetuk, barkamol va sog‘lom o‘sishlarida ularning kundalik hayotiy rejimiga amal qilishlari nidoyatda muhimdir. Oilada uyushtirilayotgan suhbatlar alodida diqqatga sazovordir.Odob-ahloq mavzusida uyushtirilgan muloqotlar farzandlarning til vositalarini mustakil tarzda qo‘llashlariga erishish zarurligini ko‘rsatadi. Bunday oilaviy suhbatlar farzandlarning kundalik faoliyatida, sayru sayohatlarda samarali natija berish shubhasizdir. Hozirgi zamon talablariga muvofiq oilada bolalar ona tilini, adabiy talaffuz meyorlariga binoan barcha tovush va so‘zlarni aniq va tiniq talaffuz etib, so‘z boyligini rivojlantirmog‘i lozim. Bolalar shaxsini shakllantirish, nutqni rivojlatirish borasida yo‘l qo‘yiladigan kamchiliklar hali-hanuz oilalarda yetarli darajada emas.Otaonalarning bolalarga beparvoliklari, so‘zlashganda nutq madaniyatiga ahamiyat bermasliklari oilada bola nutkqning buzilishiga olib kelmokda.Oilada bolalar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar tizimi birgalikda uyushtiriladigan o‘yinlarda, sayrlarda yuqori darajada shakllanadi. Bolalarning nutq madaniyatini shakllantirishsha oiladagi katta-kichiklar, tengdoshlari bilan qilinadigan muomalalari ko‘proq rol o‘naydi. Farzandlarning o‘z harakatlari va xulqini boshqara bilishi dikqat, fikr va xotira sifatini oshirishga ta’sir ko‘rsatadi. Xulosa qilganda, oilada biror-bir yutuqqa erishish tarbiyaga bog‘liq. Shuning uchun ham oilada tarbiya, madaniy xulq-atvor odatlarini shakllantirishga muayyan darajada e’tibor berish, ularda yaxshilik, kamtarlik, adolatlilik, vijdonlilik to‘g‘isidagi ahloqiy tasavvurlarini tarkib toptirish va shu xildagi sifatning didiga nisbatan salbiy munosabatni tarbiyalash kerak. Oilada farzandlar nutq madaniyatini shakllantirish, mamlakatimiz ravnaqiga hissa qo‘shadigan, barkamol avlodni voyaga yetkazishda o‘z samarasini berish shubhasizdir.